موزه پارس (باغ نظر) در بلوار کریم‌خان زند شیراز

موزه پارس یکی از موزه‌های شیراز است در باغ نظر جای دارد و  در آن اشیایی از دوران پیش و پس از اسلام نگهداری می‌شود.

درواقع کریم‌خان زند در میان باغ نظر، عمارت هشت‌ضلعی زیبایی ساخت که به روزگار او این عمارت باشکوه محل پذیرایی از میهمانان، سفیران خارجی و انجام مراسم رسمی و اعیاد گوناگون بوده است که نام دیگر آن را باغ حکومتی گفته‌اند.

پس از مرگ کریم‌خان، وی را در اینجا به خاک سپردند و آقا محمدخان قاجار در سال ۱۲۰۶ هجری قمری به دلیل کینه‌توزی دستور نبش قبر وی را داد و استخوان‌های وی را به کاخ گلستان منتقل کردند و مجدداً در زمان رضاشاه استخوان‌ها نبش قبر شد و به این مکان عودت داده شد.

این عمارت در سال ۱۳۱۵ هجری شمسی به همت انجمن آثار ملی ایران و با کوشش و تلاش شادروانان علی‌اصغر حکمت شیرازی، علی سامی و فریدون توللی با تغییر کاربری به‌عنوان اولین موزه شهرستان‌های کشور مشغول به فعالیت شد.

آثار موجود در موزه پارس به سه دوره پیش از تاریخ، دوره تاریخی و دوره اسلامی تقسیم می‌شود. این موزه تا سال ۱۳۵۰ هجری شمسی مورد بازدید قرار می‌گرفت تا اینکه درهای آن به مدت ۱۰ سال به‌منظور بازسازی و مرمت بسته بود و مجدداً در سال ۱۳۶۰ هجری شمسی درب آن را به روی گردشگران باز کردند.

باغ نظر، باغی کاملاً ایرانی است که سروهای آزاد در آن قد برافراشته‌اند و درخت‌های نارنج در گوشه گوشه‌اش به چشم می‌خورند. در میان درختان باغ، درختانی وجود دارند که توسط سازمان حفاظت آثار باستانی ایران با نام «درختان کهن» به ثبت رسیده‌اند. امروزه تنها بخش کوچکی از این باغ کهن و وسیع باقی‌مانده است که مساحت آن به ۷,۷۰۰ مترمربع و مساحت زیربنای آن به ۵۸۴ مترمربع می‌رسد.

حوض‌هایی در این باغ دیده می‌شوند که درگذشته سیستم آب‌رسانی آنها با قنات رکن‌آباد ارتباط داشته است. سنگاب بزرگی در ورودی اصلی باغ قرار دارد؛ یک ظرف سنگی بزرگ که درگذشته آب در آن می‌ریختند و برای وضو گرفتن یا آشامیدن استفاده می‌کردند. این سنگاب بر روی پایه‌ای قرار گرفته است که گل‌های برجسته آن را در آغوش دارند. سنگاب باغ نظر به مسجد جامع عتیق شیراز تعلق داشت که پس از ایجاد موزه به این مکان انتقال یافت.

درگذشته در چهار سوی ساختمان موجود در باغ، چهار حوض و آب‌نما وجود داشت که دو تای آنها بسیار بزرگ بودند. در سال ۱۳۱۳ هجری خورشیدی و در جریان ساخت خیابان زند، آب‌نمای شمالی تخریب و سنگ‌های آن به باغ آرامگاه حافظ منتقل شد. با آن سنگ‌ها دو حوض در صحن جنوبی و دو حوض در صحن شمالی آرامگاه حافظ ساختند. امروزه یک حوض بزرگ و دو حوض کوچک در سه طرف عمارت کلاه‌فرنگی دیده می‌شود که لبه‌های آنها از سنگ های بزرگ یکپارچه هستند و در وسط آنها فواره‌های سنگی خودنمایی می‌کنند. آب این فواره‌ها از منبع آبی در پشت کتابخانه ملی (شهید آیت الله دستغیب) تأمین می‌شد که در سال ۱۳۲۹ هجری خورشیدی در جنوب باغ ساخته‌شده بود.

باغ، گذرگاه‌هایی دارد که از میان درختان و گل‌ها عبور کرده‌اند. در این گذرگاه‌ها صندلی‌هایی برای بازدیدکنندگان قرار گرفته است.

این باغ بیشتر به خاطر ساختمان درونش شهرت پیدا کرد؛ یک عمارت کلاه‌فرنگی که از حیث تزیینات شاهکاری در دوران خود به شمار می‌آمد. کوشک یا کلاه‌فرنگی ساختمانی است در فضای باز و مشجر که از همه طرف یا برخی جبهه‌ها به باغ محدود می‌شود. در میان این باغ عمارتی با چهار شاه‌نشین و چهار اتاقک قرار دارد که نقش‌های آجری، کاشی‌کاری و نگارگری و غیره تزیینات آن را شامل می‌شوند. کف عمارت یا همان ساختمان موزه پارس حدود ۱.۵ متر از سطح باغ ارتفاع دارد و به‌صورت هشت‌ضلعی نامنظم ساخته‌شده است. چهار ضلع این عمارت ده متر و چهار ضلع دیگرش پنج متر طول دارند و ارتفاع ساختمان به حدود ۱۲ متر می‌رسد. چهار شاه‌نشین و چهار گوشواره در چهار گوشه این عمارت به چشم می‌خورد.

چهار پلکان سنگی یکپارچه و حجاری‌شده راه ارتباطی باغ با داخل بنا است. وقتی به بنا وارد می‌شوید به یک بخش مرکزی گنبددار با کف‌پوش سنگی می‌رسید و چهار شاه‌نشین جانبی را می‌بینید که در حدفاصل آنها یک اتاق وجود دارد. در وسط عمارت نیز یک حوض هشت گوش و آب‌نما از جنس سنگ مرمر یکپارچه ساخته‌شده است. سقف و شاه‌نشین‌ها، دیوارهای تالار مرکزی و اتاق‌های گوشواره (زاویه)، مزین به مقرنس‌کاری هستند. حدفاصل هر شاه‌نشین یک اتاق زاویه ساخته‌شده است و هر دو اتاق زاویه یک بخاری دیواری دارند. اتاق ضلع شمال شرقی کمی متفاوت است و مقرنس‌کاری و نقوش آن جلوه‌ای دیگر دارد. گویی این اتاق مهم‌تر و زیباتر از اتاق‌های دیگر است. ازاره های این قسمت از سنگ مرمر هستند و نقاشی‌های ظریف رنگ و روغن دارند که توسط استاد بدر آقای سامی مورد مرمت قرار گرفته‌اند. از ویژگی‌های معماری این بنا می‌توان به استفاده از ازاره های یک‌تکه اشاره کرد که در محل زاویه هیچ برشی ندارند. استفاده از ازاره های یک‌تکه به این معناست که سنگ‌ها ابتدا در محل نصب و سپس حجاری‌شده‌اند.

با گشتی در محوطه موزه پارس یا باغ نظر شیراز می‌توان آثار موجود در فضای باز مجموعه را نیز دید که به شرح زیر هستند:

۱– لوح تاریخ که سنگ مدور و استوانه‌ای شکل است و در ضلع غربی محوطه باغ قرار دارد. روی این سنگ سه کتیبه با خطوط ثلث نسخ پهلوی و خط نستعلیق مربوط به سه دوره تاریخی سلجوقی، صفوی و قاجاریه نقش بسته است؛

۲– نقش برجسته‌هایی که این شخصیت‌ها را نشان می‌دهند: پهلوانان گرزدین وند حاضر در نبرد با امپراتوری عثمانی، پهلوان موسی خمیس گرزدین وند – پهلوان اول ایران در دوره زندیه تا اواسط قاجار و سردار سپاه ایران در نبرد با امپراتوری عثمانی و از نوادگان پادشاه اساطیری ایران جمشید یا سلطان ملکشاه-؛

۳– سنگ ازاره کاخ خورشید که تصویر دو شیر بر روی آن دیده می‌شود؛

۴– سنگ‌های ازاره کاخ خورشید که مزین به نقوش شاهنامه هستند و به‌عنوان بزرگ‌ترین اثر سنگی تاریخی موجود در محوطه محسوب می‌شوند؛

۵– سنگ‌نوشته تاریخ رامگرد (رامجرد) که به سال ۵۹۰ هجری قمری تعلق دارد.

گچ‌بری‌های دوره زندیه، مقرنس و قطاربندی های بسیار ساده هستند که با یکی از هنرهای سنتی و سبک‌های نقاشی ایرانی به نام لایه چینی مزین شده‌اند. کاربرد کاشی‌کاری با نقش گل و مرغ شیرازی یکی از ویژگی‌های تزیینات داخلی بنا به شمار می‌رود که مربوط به دوران زندیه هستند. وجود اِسپَرها در بالای عمارت نیز جالب‌توجه است؛ اِسپَر قسمتی قائم و بدون پنجره است که میان سرستون و لبه بام قرار دارد و پیشانی نیز خوانده می‌شود. در کنار اسپرها لچکی‌های (سه‌گوش) کاشی‌کاری شده نیز بسیار زیبا به نظر می‌رسند. نگاره‌ها و تزیینات در چهار ضلع به‌صورت قرینه منظره شکارگاه و روایت بر تخت نشستن حضرت سلیمان را تصویر کشیده‌اند.

نقاشی‌های بسیار زیبایی بر روی دیوارها دیده می‌شود که از نظر هنری اثری کم‌نظیر به‌حساب می‌آیند. روی بدنه و طاقچه‌های تالار مرکزی عمارت ده نقاشی دیده می‌شود که نقاشان دوره زندیه از جمله آقا صادق نقاش، مجالسی را در آن نقش کرده‌اند. صحنه‌هایی از جنگ نادرشاه افشار با محمدشاه هندی، داستان شیخ صنعان و دختر ترسا، داستان رعنا و زیبا (یوسف و زلیخا) و صحنه‌ای از یک مکتب‌خانه بخشی از چیزهایی هستند که در این نقاشی‌ها می‌بینید.

طاق‌ها و میان طاق‌های عمارت به‌صورت منظم و از گچ هستند که نقاشی‌های گل و مرغ و خطوط اسلیمی بر روی آنها دیده می‌شود. به دستور آغامحمدخان قاجار آسیب‌هایی را به این نقاشی‌ها زدند و در سال ۱۳۴۵ و ۱۳۶۴ هجری خورشیدی سقف شاه‌نشین شمالی لایه‌برداری شد تا نقاشی‌های دوره زندیه دوباره پدیدار شوند. استاد محمدباقر جهانمیری با رنگ‌های گیاهی، این نقاشی‌ها را به سبک دوره زندیه بازسازی کرد تا بنا بخشی از چهره اصلی خود را بازیابد.

۱– یک جز از قرآن با خط ثلث طلاریزی و مذهب اثر استاد یحیی جمال الصوفی؛ این اثر در قرن ۸ هجری قمری در زمان شاه ابواسحاق اینجو و به دستور خاتون نگاشته شده و ملکه تاش خاتون به سال ۷۵۴ قمری آن را به شاه چراغ داده است؛

۲– تعدادی از قرآن‌های تاریخی به خطی منسوب به امام علی (ع)، امام حسن (ع)، امام صادق (ع) و چند تن از صحابه پیامبر (ص) و تابعین ایشان که درگذشته در مسجد عتیق شیراز قرار داشتند؛

۳– قرآن خط عثمان خلیفه سوم که چندین قطره خون وی، به هنگام قتلش روی آن ریخته است؛

۴– ۱۳ برگ از منتخبات مثنوی مولوی به خط ملاصدرا مربوط به دوره صفویه؛

۵– یک طلسم با حروف ابجد مربوط به دوره قاجاریه که اعداد نوشته‌شده در آن بسیار کوچک و ظریف هستند؛

۶– قباله ازدواج میرزا حسن مستوفی‌الممالک، یکی از رییس‌الوزراهای مشهور معاصر.

قرآن هفده من، عنوان قرآنی است که در اوایل سده نهم هجری قمری به‌دست سلطان ابراهیم بن شاهرخ تیموری (شاهزاده دانش‌دوست، با ذوق و هنرمند تیموری) به خط محقق بسیار قوی با قلم خوشنویسی ۳ دانگ نگاشته شده است. این قرآن را در ابتدا بر سردر دروازه قرآن در محل تنگ الله‌اکبر شیراز نگهداری می‌کردند اما در سال ۱۳۱۶ هجری خورشیدی آن را به موزه پارس انتقال دادند. مردم بر این باور بودند که هر برگ این قرآن ۱۷ من (۵۱ کیلوگرم) است اما مجموع وزن آن نیز به همین مقدار (۱۷ من) می‌رسد. بنابراین این قرآن را معجزه خطاب می‌کردند. ویژگی‌های این اثر به شرح زیر است:

وزن: ۴۰ کیلوگرم (دو جلد)

قطع: ۷۲*۴۸ سانتی‌متر

قطر: بیش از ۲۵ سانتی‌متر با ۶۰۰ برگ

تعداد سطرها: هر صفحه شامل ۱۱ سطر

حاشیه: منقوش به مهر و یادگارهایی از شخصیت‌هایی در دوره‌های مختلف

۱– قلمدان‌های لاکی، قاب‌های آینه لاکی کتیبه دار از جمله قاب آینه لاکی با تصویر بایزید بسطامی و شاگردان و قاب آینه با بوم الوان زرافشان؛

۲– جعبه‌های آرایشی لاکی مربوط به دوره صفوی؛

۳– شمشیر کریم‌خان زند مزین به این بیت:

این تیغ که شیر فلکش نخجیر است، شمشیر وکیل، آن شه کشورگیر است

پیوسته کلید فتح دارد در دست، آن دست که بر قبضه این شمشیر است

۴– زره زنجیر بافت فولادی مربوط به دوران زندیه؛

۵– سپر فلزی منقوش به آیات قرآنی مربوط به دوره زندیه؛

۶– سکه‌های دوره زندیه؛

۷– شمشیر دو دم فولادی و کلاه‌خود فولادی با تزیینات طلا مربوط به دوره صفویه؛

۸– کوبه درب مسجد جامع عتیق؛

۹– ظرف برنجی قلم‌زنی و قلیان طلاکوب و میناکاری کریم‌خان زند، قلیان نقره قلم‌زنی متعلق به دوره پهلوی

۱۰– ظرف مفرغی و اشیا مفرغی کشف‌شده در لرستان و متعلق به هزاره اول پیش از میلاد؛

۱۱– یک کاشی هشت گوش مربوط به قرن هشتم کشف‌شده در قم؛

۱۲– کاسه سفالی لعاب‌دار، تنگ سفالی لاجوردی به شکل پرنده متعلق به قرن ششم و هفتم هجری قمری؛

۱۳– یک کاسه سفالی لعاب‌دار کشف‌شده در نیشابور متعلق به قرن هفتم هجری قمری؛

۱۴– مجسمه دوره ساسانیان، کشف‌شده در حاجی‌آباد داراب فارس؛

۱۵– کوزه لوله منقاری قرمز مربوط به هزاره دوم پیش از میلاد، کشف‌شده در رودبار؛

۱۶– خمره سفالی هزاره سوم قبل از میلاد، کشف‌شده در جلیان فسا.