حمام گنجعلی خان (موزه مردم‌شناسی کرمان) در بافت تاریخی این شهر

رختکن از فضاهای اصلی بنا است که با نام سربینه نیز شناخته می‌شود. رختکن حمام گنجعلی خان فضای سرپوشیده و هشت گوشی است که حوضی هشت ضلعی در میان آن خودنمایی می‌کند. دور رختکن، ۶ غرفه برای نشستن و تعویض لباس تعبیه‌شده است که هر یک نور مخصوص خود را دارند. هر غرفه به یک طبقه از اجتماع اختصاص داشت که بر اساس تقسیمات آن دوران شامل سادات، روحانیون، خان‌ها، اعیان‌ها، بازاری‌ها و رعایا می‌شد.

در این فضا از سطوح کاشی‌کاری پرنقش‌ونگار تا سنگ‌های مرمر، سقف‌های کاربندی و فواره به چشم می‌خورد. این ترکیب با نورپردازی ویژه درهم‌آمیخته و فضای دل‌نشینی ایجاد کرده است. سقف رختکن نمونه جالبی از یزدی‌بندی و کاربندی‌های مختلف به‌حساب می‌آید که با کاشی‌های خشتی و نقاشی‌های اسلامی تزیین‌شده است.

به‌طورکلی رختکن فضای یکپارچه‌ای دارد؛ اما گوشه‌هایی خلوت و تودرتو نیز در آن به چشم می‌خورد که فضایی مناسب برای استراحت، عبادت و گفتگو بوده است.

فضایی به نام میان‌در نیز در این حمام وجود دارد که درواقع یک رختکن کوچک است و تبادل گرما میان سربینه و گرمخانه را به کمترین میزان می‌رساند. افراد پس از استحمام مدتی در این فضا منتظر می‌ماندند تا دمای بدنشان متعادل شود و به‌دلیل تغییر ناگهانی دما دچار مشکل نشوند. یک طرف میان‌در، رختکن قرار دارد و سمت دیگر فضایی ۶ ضلعی است که به گرمخانه راه پیدا می‌کند.

طول صحن گرمخانه حمام ۶٫۲۵ متر و عرض آن ۷٫۵ متر است و خزینه ابعادی برابر با ۸٫۵ در ۵٫۷۵ متر دارد. گرمخانه مستطیل شکل و دارای یک حوض آب سرد با طاقی شبیه خیمه است و در آن کاشی‌کاری و گچ‌بری دیده می‌شود. سیستم کانال‌کشی آب و فواره‌های حوض بسیار دقیق و بی‌نقص طراحی‌شده‌اند که از عجایب معماری حمام به‌حساب می‌آیند.

سنگ یکپارچه‌ای با ضخامت ۱۰ سانتی‌متر در این بخش وجود دارد و به‌حدی شفاف است که نور را به داخل حمام انتقال می‌دهد. افراد داخل حمام از روی این سنگ موقعیت زمانی را تشخیص می‌دادند و اصطلاحاً به آن سنگ ساعت زمان می‌گفتند.

معماری سقف گرمکن با کف آن تطابق دارد و این هماهنگی یکی از ظرافت‌های بنا را به رخ می‌کشد.

خزینه، سه حوض مستقل دارد که حوض میانی برای آب گرم و دو حوض دیگر برای آب نیمه‌گرم و نیمه‌سرد به‌کار می‌رفتند. در کنار این بخش، فضایی با قاعده هشت‌ضلعی وجود دارد که به‌عنوان خلوت گرمخانه شناخته می‌شد.

بر سردر حمام، که بخشی از نقاشی‌های عهد صفوی آن به‌تازگی مرمت‌شده، کتیبه شعری به خط نستعلیق بر سنگ مرمر حک‌شده که مصرع آخر آن، سال اتمام بنا را با تبدیل به حروف ابجد نشان می‌دهد: «کسی نداده نشان در جهان چنین حمام» (سال ۱۰۲۰ هجری قمری).

تزیینات گچ‌بری و نقاشی‌های سردر حمام به دو بخش تقسیم می‌شود:

بخش بالایی مقرنس مربوط به دوره صفویه و دارای تزیینات گل‌وبوته و گچ‌بری زیبا که در سال ۱۳۷۴ هجری شمسی توسط اداره میراث فرهنگی استان کرمان مرمت‌شده است و بخش پایین مربوط به دوره قاجاریه است که بر روی تزیینات دوره صفویه سردر حمام کشیده شده است.

از جمله موضوعات این نقاشی‌ها که به شکلی ساده و بدون رعایت اصول نقاشی، پهلو به پهلوی هم کشیده شده‌اند می‌توان به تصاویر بهرام گور، خسرو و شیرین، شاهان در حال شکار، کاروان شتر و حیوانات درنده اشاره کرد. در قسمت پایین، زیر نقاشی‌ها دورتادور کتیبه‌ای از مرمر سبزرنگ دیده می‌شود که با خط نستعلیق، اشعاری بر آن کنده‌شده است و تاریخ آن را ۱۰۲۰ هجری قمری (۱۶۱۱ میلادی) نشان می‌دهد.

نقاشی‌های سردر حمام آسیب‌های مختلفی دیده که در سال‌های اخیر مرمت‌شده و در بعضی جاها با رنگ گواش رنگ‌آمیزی شده است.

گرمخانه دو تالار بزرگ عمومی و یک تالار کوچک خصوصی دارد که ازاره دیوارهای آن کاشی‌کاری شده‌اند. قسمت بالای دیوار جانبی و زیر سقف را با گچ پوشانده‌اند؛ نیمی از سقف و بالای ازاره دیوارهای جانبی نیز با سطوح کاربندی تزیین‌شده‌اند و در بخش مشترک میان سطوح، نوارهای باریکی از کاشی فیروزه‌ای دیده می‌شود. تعدادی قوس کوچک و بزرگ در بالای ستون‌ها به وجود آمده است که کاشی‌کاری شده‌اند. نقوش این کاشی‌ها، گل‌وبوته و به رنگ‌های سفید، آبی، حنایی، سبز و لاجوردی است؛ اما در جاهای مختلف، تنوع و تفاوت‌هایی وجود دارد که بر زیبایی بنا افزوده است.

نورگیر تالار خصوصی حمام در مرکز سقف گنبدی قرار دارد و کاشی‌کاری‌های زیبایی با کتیبه‌های نستعلیق در آن دیده می‌شود. ۱۴ قوس مشبک لانه‌زنبوری در این بخش قرار دارد که هر یک از قوس‌ها در میان قاب فیروزه‌ای قرار دارند. محیط ۱۴ ضلعی از بیرون با نوار پهنی احاطه‌شده که اشعاری به خط نستعلیق روی آن نقش بسته است.

فضای واسطه دالانی پیچ‌درپیچ بین رختکن و گرمخانه است که ورودی‌هایی قوسی شکل به ارتفاع حدود دو متر دارد. ازاره دالان‌ها کاشی‌کاری شده‌اند و پنج نوع نقش گل‌دار مشابه بخش رختکن و گرمخانه و همچنین نقوشی از زنان نوازنده در آن مشاهده می‌شود. این زنان در نگارگری ایران برای صحنه بزم شاهان با ترکیب‌های مختلفی به‌کار می‌رفتند و مدل لباس و کلاه و آرایش صورت و موی آن‌ها، سبک دوره صفوی را نشان می‌دهد.

روی نوارهای باریکی به رنگ حنایی، لاجوردی و یک نوار نسبتاً پهن فیروزه‌ای نیز می‌توان شاهد مناظری از طبیعت و صحنه‌های شکار بود.