حمام گنجعلی خان یکی از جاذبههای تاریخی شهر کرمان است که در بافت تاریخی و در نزدیکی بازار تاریخی این شهر جای دارد. این حمام بناهای مجموعه گنجعلی خان کرمان است و همهروزه گردشگران زیاد از آن بازدید میکنند.
فهرست مطالب
مجموعه گنجعلی خان در دوره صفوی و به دستور گنجعلی خان، حاکم وقت کرمان ساخته شد. هنگامی که گنجعلی خان بر تخت حکومت کرمان تکیه زد، تصمیم به انجام اقداماتی در راستای آبادانی شهر گرفت. او برای ایجاد یک تفرجگاه عمومی در وسط شهر کرمان، میدان بزرگی با بیش از ۱۰۰ متر طول و ۵۰ متر عرض ساخت. گنجعلی خان این میدان را از چهار طرف با بناهای اختصاصی شامل مدرسه، مسجد، بازار و حمام، چهارسوق، آبانبار و ضرابخانه محصور کرد و مجموعهای عالی به وجود آورد. ساخت بناهای این مجموعه بهتدریج صورت گرفت و حمام نیز در سال ۹۸۹ هجری شمسی در مسیر اصلی بازار کرمان و جنوب مجموعه گنجعلی خان ساخته شد.
معمار و طراح حمام گنجعلی خان، شخصی به نام استاد سلطان محمد، معمار یزدی بوده است و توسط علیمردان خان، پسر گنجعلی خان تکمیلشده و به شکل امروزی خود درآمده است.
حمام گنجعلی خان ۲۶ متر طول، ۳۰ متر عرض و حدود ۱,۳۰۰ مترمربع زیربنا دارد که از سردری با معماری منحصربهفرد، ورودی به شکل دالان، رختکن، حوض و خزینه برخوردار است.
این حمام تلفیق هنر معماری و کاربرد مصالح گوناگون با فضایی متناسب و مردموار را به تصویر میکشد. معماری مردموار به ساختوساز با اجزا و اندازههای متناسب با نیازهای انسانی اختصاص دارد.
این حمام، مانند دیگر حمامهای ایران کهن، از بخشهای مختلف و مجزایی از جمله قسمت شاهنشین تشکیلشده است تا جایگاه اقشار مختلف جامعه (ثروتمندان و مردم عادی)، از یکدیگر مجزا شود. معماران زبردست و خلاق آن زمان برای آسایش و راحتی مردم، رختکنی با ۶ غرفه جداگانه طراحی کرده بودند.
همچنین، معماران با استفاده از کاشیها و سنگهای خوشرنگ و زیبا به سراسر این حمام نمای چشمگیری دادهاند. سقف رختکن نسبتاً بلند و بر ستونهای مستحکم استوار است. علاوه بر غرفههایی که دور رختکن قرار گرفتهاند، حوض زیبایی در وسط این غرفهها خودنمایی میکند. فوارهای که در مرکز این حوض تعبیهشده، موسیقی دلنوازی را به قلب و دل بازدیدکنندگان هدیه میدهد.
روشنایی داخل حمام از طریق نورگیرهایی تأمین میشود که در مرکز یا دور سقفها قرار دارد و علاوه بر هدایت نور خورشید به داخل فضاها، از اشراف و دید جلوگیری میکرد و موجب تنظیم حرارت گرمخانه میشد. همچنین تابش نور خورشید به آب داخل حوض و بازتاب آن به دیوارها و سقفها، زیبایی بیشتر حمام را در پی داشت.
طبق کاوش معماران و مهندسان، گرمای این حمام بهوسیله گلخن یا تون تأمین میشد و از تون، کانالهای گربهرو به زیر گرمخانه حمام طراحی و کشیده شده بود که هوای گرم را از خود عبور میداد، کف گرمکن را گرم کرده و هوای کثیف و آلوده را از طریق روزنهها به خارج از حمام منتقل میکرد.
نکته جالب درباره نحوه آبرسانی حمام گنجعلی خان در این است که از طریق لولهکشیهایی تأمین میشد که به قنات نزدیک میدان واقع در مجتمع گنجعلی خان متصل بود. آب خزینه نیز بهوسیله آتشزدن چوبها و بوتهها گرم میشد.
در ادامه میتوان مهمترین ویژگیهای معماری حمام گنجعلی خان را اینگونه بیان کرد:
۱– کاشیهای معرق، هفت رنگ و خشتی با تصویر انسانی
۲-استفاده از آب قنات و شبکه آبرسانی به خزینه، گرمخانه، سربینه، حوضها، حوضچهها و فوارههای متعدد
۳– نحوه گرمکردن هوای داخل حمام و آببندی مخازن
۴– ارتفاع کم، باریک و طولانی راهروها و ارتفاع زیاد رختکن
۵– شکل و تزیینات هشتیهای میانی و سردرها
۶– طراحی ورودیها و خروجیها متناسب با فضا
۷– گودبودن حمام و کاهش ارتعاشات لرزشی بهدلیل قرارگیری در درون زمین و ضدزلزله بودن
این حمام از بخشهای مختلفی تشکیلشده است که در ادامه به معرفی آنها پرداخته خواهد شد:
ورودی و سردر حمام یکی از زیباترین بخشهای حمام است که با آجرهای ساده و نیلی، حاشیهای از سنگ مرمر، نقاشیها و مقرنسبندی خودنمایی میکنند
پس از سردر، راهرویی قرار دارد که بهصورت غیرمستقیم کشیده شده است تا از یک سو مانع دید به درون حمام شود و از سوی دیگر، گرمای آن را حفظ کند. این دالان به یک هشتی کوچک میرسد. هشتی، فضایی سرپوشیده است که بعد از ورودی قرار دارد. با عبور از هشتی حمام گنجعلی خان، درگاهی منقوش با حجاری پرندگان دریایی پیش روی بازدیدکنندگان قرار میگیرد که آنها را به فضاهای بعدی حمام راهنمایی میکند.
رختکن از فضاهای اصلی بنا است که با نام سربینه نیز شناخته میشود. رختکن حمام گنجعلی خان فضای سرپوشیده و هشت گوشی است که حوضی هشت ضلعی در میان آن خودنمایی میکند. دور رختکن، ۶ غرفه برای نشستن و تعویض لباس تعبیهشده است که هر یک نور مخصوص خود را دارند. هر غرفه به یک طبقه از اجتماع اختصاص داشت که بر اساس تقسیمات آن دوران شامل سادات، روحانیون، خانها، اعیانها، بازاریها و رعایا میشد.
در این فضا از سطوح کاشیکاری پرنقشونگار تا سنگهای مرمر، سقفهای کاربندی و فواره به چشم میخورد. این ترکیب با نورپردازی ویژه درهمآمیخته و فضای دلنشینی ایجاد کرده است. سقف رختکن نمونه جالبی از یزدیبندی و کاربندیهای مختلف بهحساب میآید که با کاشیهای خشتی و نقاشیهای اسلامی تزیینشده است.
بهطورکلی رختکن فضای یکپارچهای دارد؛ اما گوشههایی خلوت و تودرتو نیز در آن به چشم میخورد که فضایی مناسب برای استراحت، عبادت و گفتگو بوده است.
فضایی به نام میاندر نیز در این حمام وجود دارد که درواقع یک رختکن کوچک است و تبادل گرما میان سربینه و گرمخانه را به کمترین میزان میرساند. افراد پس از استحمام مدتی در این فضا منتظر میماندند تا دمای بدنشان متعادل شود و بهدلیل تغییر ناگهانی دما دچار مشکل نشوند. یک طرف میاندر، رختکن قرار دارد و سمت دیگر فضایی ۶ ضلعی است که به گرمخانه راه پیدا میکند.
در رختکن، راهروی طولانی و زاویهداری وجود دارد که از آن بهعنوان فضای واسطه میان رختکن و گرمخانه استفاده میشد. این دالان به یک هشتی میانی میرسد که سکوهایی در دو طرف آن قرار دارد. روی این سکوها ظروفی همچون تشت، تاس و وسایلی مانند لنگ، سدر، حنا، سینیهای قدیمی، شانههای سنتی، آینههای مختلف، سنگپاهای قدیمی و… گذاشتهشده است.
طول صحن گرمخانه حمام ۶٫۲۵ متر و عرض آن ۷٫۵ متر است و خزینه ابعادی برابر با ۸٫۵ در ۵٫۷۵ متر دارد. گرمخانه مستطیل شکل و دارای یک حوض آب سرد با طاقی شبیه خیمه است و در آن کاشیکاری و گچبری دیده میشود. سیستم کانالکشی آب و فوارههای حوض بسیار دقیق و بینقص طراحیشدهاند که از عجایب معماری حمام بهحساب میآیند.
سنگ یکپارچهای با ضخامت ۱۰ سانتیمتر در این بخش وجود دارد و بهحدی شفاف است که نور را به داخل حمام انتقال میدهد. افراد داخل حمام از روی این سنگ موقعیت زمانی را تشخیص میدادند و اصطلاحاً به آن سنگ ساعت زمان میگفتند.
معماری سقف گرمکن با کف آن تطابق دارد و این هماهنگی یکی از ظرافتهای بنا را به رخ میکشد.
خزینه، سه حوض مستقل دارد که حوض میانی برای آب گرم و دو حوض دیگر برای آب نیمهگرم و نیمهسرد بهکار میرفتند. در کنار این بخش، فضایی با قاعده هشتضلعی وجود دارد که بهعنوان خلوت گرمخانه شناخته میشد.
این حمام زیبا و تاریخی دارای تزیینات بسیاری است که در ادامه به معرفی آنها میپردازیم:
بر سردر حمام، که بخشی از نقاشیهای عهد صفوی آن بهتازگی مرمتشده، کتیبه شعری به خط نستعلیق بر سنگ مرمر حکشده که مصرع آخر آن، سال اتمام بنا را با تبدیل به حروف ابجد نشان میدهد: «کسی نداده نشان در جهان چنین حمام» (سال ۱۰۲۰ هجری قمری).
تزیینات گچبری و نقاشیهای سردر حمام به دو بخش تقسیم میشود:
بخش بالایی مقرنس مربوط به دوره صفویه و دارای تزیینات گلوبوته و گچبری زیبا که در سال ۱۳۷۴ هجری شمسی توسط اداره میراث فرهنگی استان کرمان مرمتشده است و بخش پایین مربوط به دوره قاجاریه است که بر روی تزیینات دوره صفویه سردر حمام کشیده شده است.
از جمله موضوعات این نقاشیها که به شکلی ساده و بدون رعایت اصول نقاشی، پهلو به پهلوی هم کشیده شدهاند میتوان به تصاویر بهرام گور، خسرو و شیرین، شاهان در حال شکار، کاروان شتر و حیوانات درنده اشاره کرد. در قسمت پایین، زیر نقاشیها دورتادور کتیبهای از مرمر سبزرنگ دیده میشود که با خط نستعلیق، اشعاری بر آن کندهشده است و تاریخ آن را ۱۰۲۰ هجری قمری (۱۶۱۱ میلادی) نشان میدهد.
نقاشیهای سردر حمام آسیبهای مختلفی دیده که در سالهای اخیر مرمتشده و در بعضی جاها با رنگ گواش رنگآمیزی شده است.
ازاره سکوهای رختکن تا ارتفاع یک متر دارای کاشیکاری با نقوش گلهای هندسی هستند. در دو سوی قوس ورودی رختکن از داخل، دو سنگ مرمر سفید دیده میشود که لکلکهای در حال پرواز بهصورت برجسته روی آنها نقش بستهاند. پس از این نقش، دو سکوی سنگی وجود دارد که تا ارتفاع یک متر بالای آنها، به کاشیکاری با نقش گلهای انار و کوکب مزین شده است. حاشیه بالای این قسمت نوار پهنی قرار دارد که نقوش صورت زن، گل انار و اسلیمی و برگهای کنگرهدار در زمینه لاجوردی نقش بسته است. کف سکوهای رختکن نیز با کاشیهای مربع فیروزهای فرش شدهاند.
گرمخانه دو تالار بزرگ عمومی و یک تالار کوچک خصوصی دارد که ازاره دیوارهای آن کاشیکاری شدهاند. قسمت بالای دیوار جانبی و زیر سقف را با گچ پوشاندهاند؛ نیمی از سقف و بالای ازاره دیوارهای جانبی نیز با سطوح کاربندی تزیینشدهاند و در بخش مشترک میان سطوح، نوارهای باریکی از کاشی فیروزهای دیده میشود. تعدادی قوس کوچک و بزرگ در بالای ستونها به وجود آمده است که کاشیکاری شدهاند. نقوش این کاشیها، گلوبوته و به رنگهای سفید، آبی، حنایی، سبز و لاجوردی است؛ اما در جاهای مختلف، تنوع و تفاوتهایی وجود دارد که بر زیبایی بنا افزوده است.
نورگیر تالار خصوصی حمام در مرکز سقف گنبدی قرار دارد و کاشیکاریهای زیبایی با کتیبههای نستعلیق در آن دیده میشود. ۱۴ قوس مشبک لانهزنبوری در این بخش قرار دارد که هر یک از قوسها در میان قاب فیروزهای قرار دارند. محیط ۱۴ ضلعی از بیرون با نوار پهنی احاطهشده که اشعاری به خط نستعلیق روی آن نقش بسته است.
فضای واسطه دالانی پیچدرپیچ بین رختکن و گرمخانه است که ورودیهایی قوسی شکل به ارتفاع حدود دو متر دارد. ازاره دالانها کاشیکاری شدهاند و پنج نوع نقش گلدار مشابه بخش رختکن و گرمخانه و همچنین نقوشی از زنان نوازنده در آن مشاهده میشود. این زنان در نگارگری ایران برای صحنه بزم شاهان با ترکیبهای مختلفی بهکار میرفتند و مدل لباس و کلاه و آرایش صورت و موی آنها، سبک دوره صفوی را نشان میدهد.
روی نوارهای باریکی به رنگ حنایی، لاجوردی و یک نوار نسبتاً پهن فیروزهای نیز میتوان شاهد مناظری از طبیعت و صحنههای شکار بود.
کرمانیها تا سال ۱۳۱۶ هجری شمسی از این حمام استفاده میکردند تا اینکه در سال ۱۳۴۷ هجری شمسی مورد مرمت قرار گرفت و کاربری موزه برای آن مطرح شد و مجسمههایی در سال ۱۳۵۲ هجری شمسی در دانشکده هنرهای زیبای تهران ساخته شدند تا در حمام گنجعلی خان به نمایش درآیند. این کار جانی تازه به این اثر تاریخی بخشید و با عنوان موزه مردمشناسی کرمان مورد استقبال گردشگران قرار گرفت.
در این اثر تاریخی، مجسمههایی از جنس موم با پوششی از لباسهای محلی مردم کرمان اعم از روحانیون، مردم عادی و پیشهوران در حال عبادت و حمام به سبک سنتی حضور دارد. ضمن اینکه میتوان وسایل مختلف و موردنیاز استحمام از جمله سدر، تاس، حنا، شانههای قدیمی، لنگ، سنگپا و آینههای گوناگون را از نزدیک مشاهده کرد. رختکن حمام گنجعلی خان نیز با زیراندازهای خوشرنگ، بقچههای کرباسی، لنگهای مخصوص خشککردن و قطیفهها مزین شده است.
در صورتی که قصد دارید از این باغ زیبا دیدن کنید، اطلاعات زیر برای شما مفید خواهد بود:
ساعت بازدید حمام و موزه مردمشناسی کرمان همهروزه از ساعت ۹ الی ۱۷ میباشد. البته این مکان زیبا در تعطیلات رسمی کشور و روزهای تعطیل و دوشنبهها بسته است.
شماره تماس مجموعه جهت کسب اطلاعات بیشتر: ۳۲۲۲۵۵۷۷-۰۳۴
قیمت بلیط بازدید از این حمام و موزه در ابتدای سال ۱۴۰۰ و برای گردشگران ایرانی ۵,۰۰۰ و برای گردشگران خارجی ۳۰,۰۰۰ میباشد.
این اثر در تاریخ ۲۶ اردیبهشتماه ۱۳۴۷ هجری شمسی با شماره ثبت ۸۲۹ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
کرمان، میدان توحید (ارگ)، ابتدای بازار گنجعلی خان