آرامگاه شاه نعمت‌الله ولی در ماهان کرمان

بنا و باغ آرامگاه از دو طرف به خیابان و جاده عمومی منتهی می‌شود. در جاده عمومی که درگذشته از میان شهر عبور می‌کرده جلوخان وسیعی در سمت چپ دیده می‌شود. این جلوخان به شکل نیم دایره است و نزدیک به ۳ متر از کف جاده ارتفاع دارد. این جاده درواقع رودخانه قصبه و یا گذرگاه دو رودخانه است و برای جلوگیری از خطر رودخانه این جلوخان مرتفع را ساخته‌اند. در وسط این جلوخان حوضی دیده می‌شود و درخت چنار کهنسالی نیز در سمت چپ جلوخان قرار دارد که از خطر سیل سال ۱۳۱۱ هجری قمری این شهر نیز جان به دربرده است. دو طرف رودخانه یا همان جاده به دیوار مزار و دیوار خانه متصدی محدود می‌شوند. این قسمت‌ها را به‌وسیله دو طاق‌نما مسدود کرده‌اند؛ بنابراین آب از سردر داخل فضا می‌شده و تا ۱ متر در آن بالا می‌آمده است. درگذشته فشار آب طاق‌نما را کنده ولی صدمه‌ای به مزار نرسیده است.

بر جلوخان دو مناره مرتفع دیده می‌شود که در زمان محمدشاه قاجار و پس از او ساخته‌شده‌اند و از بلندترین مناره‌های مساجد ایران به شمار می‌روند. سه حیاط و ساختمان‌های اطراف شمای کلی آرامگاه را تشکیل می‌دهند. هر یک از حیاط‌ها یک حوض و تعدادی درخت دارد.

دورتادور پایه گنبد آثاری از مقرنس با قوس جناغی دیده می‌شود که از جنس کاشی هفت‌رنگ هستند. سطح گنبد را با طرح ستاره‌های متقاطع پوشانده و برای پیاده‌سازی این طرح از کاشی‌های سیاه‌وسفید بر زمینه لعابی به رنگ روشن استفاده کرده‌اند. آجرهای تراش‌دار به‌صورت طرح شعاعی هستند که درون هر ستاره قرار دارند.

گنبد زیرین (نمای داخلی گنبد) بقعه بر روی سه کنج‌های ۴ گوشه استوار است و پاکار آن دایره کامل نیست. بر روی سه کنج‌ها تزیینات مقرنس همراه با نقاشی انجام‌شده است و سایه‌روشن‌های نورگیرهای حرم، در ترکیب با نقوش و زوایا فضایی عرفانی را پیشروی‌تان قرار می‌دهد. تزیینات این بخش مربوط به دوره صفوی و تیموری هستند.

بنای بقعه حرمی چهارضلعی را شامل می‌شود که اندازه هر یک از اضلاع آن به حدود ۸.۵ متر می‌رسد و بلندی آن از سنگ‌فرش کف حرم تا تیزی گنبد بیش از ۲۰ متر است. در کنار پنجره‌ها و روی دیوارها ترنج‌های نقاشی شده جلب‌توجه می‌کنند. تابلوی شمایل شاه نعمت‌الله در زیر یکی از پنجره‌ها خودنمایی می‌کند و در زیر آن آیاتی از سوره نحل به خط ثلث نقش بسته است. مضامین این آیات به شکرگزاری در برابر نعمت‌های بی‌شمار الهی و دل نبستن به غیر خدا اشاره دارند. در زیر سایر پنجره‌ها نیز کتیبه‌هایی وجود دارد که یکی از آنها آیاتی از سوره ابراهیم را شامل می‌شود که به خط ثلث سفید بر زمینه آبی نقش بسته است. مضمون این آیات نیز چنین مواردی را بیان می‌کند: شکر و سپاس از نعمت‌های خداوند، دوری از شرک و بت‌پرستی و توجه به امنیت و آزادی در جامعه که شرط لازم برای زندگی و مقدمه‌ای برای عبادت است.

کتیبه دیگر در حاشیه زیر گنبد قرار دارد که آیاتی از سوره فاطر به خط ثلث است. فاطر یکی از صفات خداوند است که معنای آفریننده می‌دهد. آیات این قسمت نیز ستایش و شکر نعمت‌های خداوند، دوری از گناه و فریب شیطان و ایمان به رستاخیز را یادآوری می‌کنند.

ارتفاع گنبد از کف حرم تا تیزه کاسه (مرکز گنبد) حدود ۲۰ متر است و دو تالار جانبی از طرف شرق و غرب آن را دربرگرفته‌اند. تالار غربی اولین بنای آرامگاه است و سایر بخش‌های آرامگاه در زمان شاه‌عباس اول صفوی، محمدشاه و ناصرالدین‌شاه قاجار ایجادشده‌اند. در ازاره حرم از کاشی‌های آبی‌رنگ شش گوش استفاده‌شده و جلوه خاصی به بنا بخشیده است.

علاوه بر تزیینات و ازاره خوش‌رنگ و لعاب، سنگ مرمر بزرگ مزار شاه نعمت‌الله نیز قابل‌توجه است که ۳.۵ متر طول، ۲ متر عرض و بیش از ۱ متر ارتفاع دارد. بر روی این سنگ آیه تطهیر (سوره احزاب آیه ۳۳) و صلوات بر چهارده معصوم نقش بسته است.

درهای ورودی آستانه ۵ جفت هستند که گفته می‌شود آنها را در هند ساخته و به ماهان آورده‌اند. نقوش هندسی خاتم‌کاری شده زینت این درها هستند و قطعاتی از عاج فیل در آن‌ها به‌کاررفته است. درهای زیبای مقبره ساخته “علیشاه نجار” هستند. در زاویه جنوب شرقی حرم، به چله خانه باز می‌شده است.

سردر مزار شاه ولی مزین به کتیبه‌ای ارزشمند و تاریخی است که نشان از اخلاص و ارادت سلطان احمدشاه و فرزند او به این عارف دارد و پس از پنج و نیم‌قرن هنوز هم در این قسمت خودنمایی می‌کند. از این بخش بنا با عنوان سردر محمدشاهی یاد می‌کنند.

در جنوب غربی بقعه و در عرض تالار بزرگ از سمت در ورودی به‌سوی گنبدخانه، اتاقی بسیار کوچک با طاق کوتاه دیده می‌شود که می‌گویند روزگاری چله‌خانه شاه نعمت‌الله بوده است. گفته می‌شود شاه ولی ۴۰ شبانه‌روز را در این اتاق به عبادت مشغول بوده و هرروز تنها ۱ مغز بادام مصرف می‌کرده است. شواهد موجود ساخت این بنا را به پیش از عصر صفویه نسبت می‌دهند و گویی در ساخت‌وسازهای بعدی آن را به خوبی حفظ کرده‌اند. گوناگونی رنگ‌های به‌کاررفته در تزیینات نشانه‌هایی از دوران پس از تیموریان را دارند.

البته برخی هم بر این باورند که این قسمت باقی‌مانده بنایی است که به‌مرور زمان به رواق الحاق شده است. این بنا از قدیمی‌ترین بخش‌های مجموعه به شمار می‌رود و سقف آن به شکل کلاه صوفیان و دارای ۱۲ ترک است. بر روی درودیوار این قسمت، آیات، احادیث و اشعاری به رنگ‌های سفید و آبی و قرمز با این مضامین دیده می‌شود: اشعاری در وصف جایگاه حضرت علی و ائمه (ع)، وصف شاه نعمت‌الله ولی و توصیف شهر ماهان.