گنبد جبلیه که به گنبد گبری، گنبد زیگ، گنبد گنج و موزه سنگ نیز شهرت دارد، یکی از جاذبههای تاریخی کرمان است که در شرق این شهر جای دارد و همهروزه علاقهمندان زیادی را بهسوی خود میکشاند.
فهرست مطالب
گنبد جبلیه با بنای سنگی خود در میان پارکی سرسبز قرار دارد. این اثر با تاریخچهای پر ابهام، از دهه ۱۳۷۰ شمسی میزبان کتیبهها و سنگهای حجاریشده تاریخی شده است و با نام موزه سنگ نیز شناخته میشود. امروزه پیرامون این بنا به فضای سبز بدل شده است و تعدادی مجسمه در آن جای گرفتهاند.
درباره تاریخچه و دلایل ساخت گنبد جبلیه نمیتوان با قطعیت سخن گفت. برخی معتقدند که این مکان آتشکده یا مقبره یکی از زرتشتیان بوده است و برخی دیگر اعتقاد دارند این مکان مزار سید محمد تباشیری است. البته مطلب اخیر را در بعضی کتب تکذیب کردهاند.
پژوهشگران اروپایی نظیر هیلن براند این گنبد را متعلق به سلجوقیان میدانند. ولی این موضوع چندان درست به نظر نمیرسد؛ چرا که «جبلی» شکل تغییریافته «گبری» است و طبق قواعد اشتقاقهای فارسی «گ» به «ج» بدل شده است. ازاینرو میتوان حدس زد قدمت این گنبد به پیش از اسلام بازگردد و از بناهای زرتشتی و گبری بوده است؛ گرچه سبک آن با سبک آتشکدهها تطابق ندارد.
برخی احتمال دادهاند که گنبد جبلیه با قدمتی که به اواخر دوره ساسانی برمیگردد، اوایل اسلام تعمیر و مرمتشده است. البته حالت دیگری نیز وجود دارد و آن اینکه در اوایل اسلام، با الهام از معماری ساسانی بنا شده است. این بنا در دورههایی (از جمله دوره سلجوقی، به دستور محمد بن الیاس) مورد تعمیر قرار گرفت.
گنبد هشت ضلعی جبلیه تماماً از سنگ است و عرض پی آن در پایه به سه متر میرسد. در هشت طرف آن، هشت در به عرض دو متر قرار گرفته است که اخیراً برای استحکام بنا و جلوگیری از تخریب، درگاهها را با سنگ مسدود کردهاند و فقط یکی را باز گذاشتهاند.
مصالح بهکاررفته در دیوارها شامل سنگ لاشه با ملات گچ از بیرون و آهک از داخل میشود. میگویند در ساخت گنبد جبلیه بهجای آب، از خاکستر، تخممرغ و شیر شتر استفادهشده است و مورخان و معماران دلیل استحکام بنا را همین امر میدانند. البته صحت این مطلب دقیقاً به اثبات نرسیده است.
سر پرسی سایکس در کتاب هشت سال در ایران مینویسد:
«از قبرستان که رد میشوید، یک ساختمان هشت ضلعی سنگی خواهید دید که گنبدی بهشکل دو هلال بر آن قرار گرفته و قطر داخل آن ۱۸ فوت (۵.۵ متر) و هر یال آن نیز ۱۸ فوت (۵.۵ متر) و پوشش آن آجری و منتهیالیه آن دایره است. این محل را جبلیه مینامند و تنها ساختمان سنگی کرمان همین گنبد جبلیه است.»
۱- نمای بیرونی:
ارتفاع بنا هجده متر است و نمای بیرونی بنا در سه بخش ساختهشده است:
بخش پایینی:
هشت ضلعی با دیوارهای ضخیم که در هر ضلع آن یک طاقنمای بزرگ قوسدار کار شده است. در داخل قوسها، نُغُول یا لوحی تزئینی برای کاستن بار، در نمای بنا بهصورت سطوح مجرد مربع و مستطیل شکل ساختهشده است. داخل نغولها نورگیرهای بزرگی قرار گرفته است. در طرفین طاقنماهای بزرگ هر ضلع نیز دو نغول، بالای هم، قرار دارد که نغول پایینی قوس جناغی دارد و نغول بالایی، مستطیل شکل است. در هشت طرف داخل طاقنماها، هشت در به عرض دو متر قرار گرفته که در سالهای اخیر برای استحکام بنا و جلوگیری از ویرانی آن، جز یکی، همه با سنگ مسدود شده است و بر درگاه باقیمانده، دری چوبی قرار دادهاند.
بخش میانی:
در بالای قسمت اول پس از یک پاگرد (حلقه) به عرض ۱،۵ متر بر یک قاعده شانزده ضلعی ساختهشده و قطر آن از قطر اصلی بنا کوچکتر است. در این قسمت طاقنماهایی با قوس تیزدار، نماسازی شده است که درست در بالای نورگیرهای مستطیل شکل قسمت اول قرار دارد. افزون بر این، در وسط اضلاع نیز، یک در میان، هشت نورگیر وجود دارد. در سالهای اخیر برای نورگیرهای هر دو قسمت، شیشه نصبشده است.
بخش فوقانی:
نمای بنا نیز به عرض یک متر از قسمت دوم عقب نشسته و پاگردی را فراهم آورده است. این پاگرد، چون حلقهای، بنا را با ۳۲ ضلع و ۲۴ نغول مستطیل شکل عمودی و افقی دربرگرفته و مصالح آن آجر و سنگ است. طاقنماها و نغولها در قسمتهای سهگانه نما موجب کاهش ضخامت جرزها شده است.
۲- گنبد:
گنبد را با استفاده از آجر ساختهاند. ارتفاع ساقه سنگی گنبد هشت متر است و در وسط آن نورگیری تعبیه کردهاند. بهنظر میرسد قرار بوده است این گنبد دوپوش باشد و به دو دلیل این اتفاق نیفتاده است؛ یا یکی از پوشها از بین رفته یا عملیات ساخت پوش دوم ناتمام مانده است. داخل گنبد نیز ظاهراً تزیینات گچبری داشته که قسمت بالای آن ریخته است. قسمت پایین بنا نیز اگر تزییناتی داشته، از بین رفته است.
۳- درون بنا:
درون بنا تزیینات خاصی دیده نمیشود. البته برای تبدیل هشتضلعی به دایره ساقه گنبد، از طاقنما یا قوس تیزدار استفادهشده است. نغولها نیز در این بخش حضور دارند.
گنبد جبلیه در سال ۱۳۸۳ هجری شمسی پس از مرمت به موزه سنگ کرمان (گنجینه جبلیه) تبدیل شد. این مجموعه ۱۰۰ قطعه از سنگهای حجاریشده و کتیبهها را از دورههای تاریخی مختلف در خود جای میدهد که مهم ترین آنها عبارتنداز:
۱- کتیبه مسجد آبدر اشکان رابر بافت مربوط به بنای مسجدی متعلق به سال ۴۲۵ هجری قمری است که به دستور عبدالله بن یوسف در دوران آل بویه، در تپه موسوم به خمروتی در مزرعه آبدر ساخته شد. کتیبه مذکور به سنگ عصین (رعد و برق) گردون آبدر شهرت داشت و اهالی اعتقاد خاصی به آن دارند. این کتیبه یکی از قدیمیترین کتیبههای موجود در این گنجینه است.
۲- کوچکترین سنگ قبر کشفشده در استان کرمان نیز در این گنجینه نگهداری میشود. این سنگ ابعادی معادل ۲۲ در ۲۶ سانتیمتر دارد و کتیبه آن شامل دو بخش زیر است:
حاشیه کتیبه (شروع از قسمت پایین، گوشه سمت راست) شامل ۱۹ آیه و بخشی از آیه ۱۸ سوره آلعمران میشود. در پایان کتیبه، در قسمت سمت چپ، نام متوفی و سال وفات در یک کادر محرابی شکل قرار گرفته است و چنانکه از کتیبه برمیآید تاریخ وفات متوفی سال ۵۴۱ هجری قمری است.
۳- در میان سنگ قبرهای موجود در گنجینه جبلیه، سنگ قبر میرزا آقاخان، پسر میرزا احمدعلیخان وزیری، نویسنده تاریخ کرمان نیز به چشم میخورد. به گفته دکتر باستانی پاریزی، مورخ معاصر کرمانی، وی در امر تألیف کتاب تاریخ کرمان با پدرش همکاری داشت. متن سنگ قبر وی به این مضمون است: «وفات مرحوم مغفور آقای میرزا آقاخان خلف مرحوم میرزا احمدعلی خان وزیری طاب ثراه به تاریخ سنه ۱۳۱۷ شهر شوال».
۴– در بین وقفنامههای سنگی موجود در گنجینه جبلیه، کتیبه وقف آتشکده روستای قناتغستان نیز جالبتوجه است. این وقفنامه بعد از تخریب آتشکده، توسط کارشناسان سازمان میراث فرهنگی استان کرمان به این سازمان منتقل شد و هماکنون در این گنجینه نگهداری میشود. این وقفنامه مربوط به سال ۱۲۸۲ هجری قمری است.
اگر برای سفر به شهر زیبای کرمان سفر کردید، حتماً از مجموعه گنجعلی خان کرمان، باغ شاهزاده ماهان و آرامگاه شاه نعمتالله ولی واقع در شهر ماهان و … دیدن کنید.
۱– اگر قصد دارید از نمای بیرونی گنبد جبلیه بازدید کنید، نیازمند پرداخت هزینه نیستید و هر ساعت از شبانهروز میتوانید به آن مراجعه کنید و فضای سبز اطراف گنبد لذت ببرید.
۲– اگر میخواهید از موزه سنگ کرمان دیدن کنید، ساعات کار موزه همهروزه از ۹ الی ۱۸ است و بهای بلیط آن در ابتدای سال ۱۴۰۰، به ازای هر نفر ۵ هزار تومان است.
این اثر در تاریخ ۲۹ آذرماه ۱۳۱۶ هجری شمسی به شماره ۲۹۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
کرمان، خیابان شهدا، نرسیده به بلوار آیتالله خامنهای