یخدان مؤیدی در خیابان کامیاب کرمان

زمانی که هنوز برق اختراع نشده بود، کرمانی‌ها یخچال‌ها را با استفاده از خشت و گل، احداث کردند؛ بناهای بزرگی که همچنان بسیاری از آن‌ها پابرجا هستند و از جاهای دیدنی کرمان محسوب می‌شوند. این سازه‌ها یخ را در اوج گرمای طاقت‌فرسای تابستان کویر نیز در خود نگاه می‌داشتند.

معروف‌ترین یخدان‌های کرمان عبارت‌اند از یخدان چوب مفیدی، یخدان‌های زریسف، یخدان رحیم‌آباد و یخدان مؤیدی. بقیه یخدان‌ها تماماً از بین رفته‌اند و اثری از آن‌ها باقی نیست. آب این یخدان‌ها از قنوات تأمین می‌شد و غالباً فالوده‌فروشان صاحب یخدان‌ها بودند. البته در بعضی موارد یخدان‌ها را وقف عام می‌کردند.

ما در این مقاله به معرفی یخدان مؤیدی می‌پردازیم. این بنای تاریخی با ویژگی‌های معماری خود سال‌های سال، به خانواده‌های کرمانی خدمت‌رسانی کرده و هم‌اکنون نیز به تفرجگاه تبدیل‌شده است.

یخدان مؤیدی از یادگارهای اواخر دوره صفویه است و نظیر دیگر یخچال‌های تاریخی، از آن به‌منظور نگهداری یخ برای روزهای تابستان استفاده می‌کردند. نام مؤیدی به قنات مشهور مؤیدی بازمی‌گردد که آب یخچال از آن تأمین می‌شد. البته برخی می‌گویند صاحب یخدان، فردی به نام مؤیدالدین ریحان، یکی از کارگزاران حکومت کرمان بوده است.

اگر پای صحبت قدیمی‌های کرمان بنشینید، می‌گویند در ساعات ابتدای صبح‌های تابستان، فالوده‌فروش‌ها فالوده کرمانی را در سایه یخچال‌ها درست می‌کردند و به مردم می‌فروختند. بدین‌ترتیب به‌نظر می‌رسد یخدان‌ها به مکانی برای تفریح و استراحت مردم نیز تبدیل‌شده بودند.

با اختراع برق و نصب کارخانه‌های یخ‌سازی، یخدان مؤیدی در کنار دیگر یخدان‌های شهر، به‌صورت متروکه درآمد. این بنا تا دهه ۱۳۸۰ محل تجمع زباله بود تا آن‌که سازمان میراث فرهنگی با مرمت آن، زمینه نگهداری یخدان را مانند صدها اثر تاریخی دیگر استان فراهم کرد.

عناصر تشکیل‌دهنده یخدان مؤیدی نظیر دیگر یخدان‌ها عبارت‌اند از مخزن، حصار، استخر و چاله یخ.

مصالح بنا را خشت خام و ملات گل تشکیل می‌دهند. خشت خام عایق حرارتی است و گرما را به داخل یخچال عبور نمی‌دهد. پله‌های یخدان نیز برای دسترسی و نگهداری مطلوب و تعمیر خشت‌ها بنا نهاده شده بود و در حقیقت هرسال یک لایه جدید خشت و گل  روی گنبد می‌کشیدند.

پلان مخزن دایره‌ای شکل است که گنبدی از نوع «بستو» (نوعی قوس بیضی‌شکل) روی آن احداث کرده‌اند. نوک این ساختار مخروطی شکل به‌گونه‌ای ساخته‌شده است که حداقل میزان تابش آفتاب را جذب کند و در اطراف این مخروط دیوارهای بلندی احداث می‌کردند که با وزش باد و استفاده از سایه، دمای هوا را به‌صورت محسوس کاهش دهد. این دیوارها سایه‌انداز نام دارند.