کاخ چهل‌ستون (عمارت کلاه‌فرنگی) در بافت مرکزی قزوین

این بنا به دستور شاه‌تهماسب، دومین پادشاه سلسله صفویه، بنا شد. این کاخ که در قلب بخش تاریخی شهر قزوین و در میان باغی مربع شکل به نام باغ سعادت قرار دارد، به عمارت کلاه‌فرنگی نیز مشهور است. کاخ چهل‌ستون در زمانه‌ای که قزوین پایتخت ایران بوده، عمارت شاهی شاه‌تهماسب صفوی، پادشاه وقت به شمار می‌رفته است.

هرچند اکثر نقل قول‌های تاریخی بیان می‌کنند که این بنا و باغ به دستور شاه‌تهماسب صفوی ساخته‌شده؛ اما در برخی منابع آمده که این بنا در زمان شاه‌عباس کبیر احداث یا اینکه به شکل امروزی خود درآمده است.

شاه‌تهماسب صفوی در سال ۹۵۱ هجری قمری به دلیل تهدیدات ترکان عثمانی تصمیم به انتقال پایتخت از تبریز به قزوین گرفت و در همین سال بود که اراضی موسوم به زنگی‌آباد را از میرزا شرف جهان یکی از بزرگان و معتمدان شهر برای احداث بنای شاهی خریداری کرد و به معماران برگزیده کشور دستور داد تا باغی به شکل مربع در آن بسازند و در میان آن عمارت‌های عالی، تالار، ایوان‌ها و حوض‌های زیبا بنا کنند.

عمارت چهل‌ستون به‌مانند برخی سازه‌های اصیل ایرانی ساختمانی است هشت‌گوشه، دو طبقه دارد و مساحتش به ۵۰۰ مترمربع می‌رسد. شاه‌طهماسب بنای آن را از روی نقشه معماری تُرک به شیوه شطرنجی خیلی کوچک ساخته است که دارای پنجره‌های چوبی بسیار ظریف و زیبا می‌باشد. هر طبقه نیز، تالار و اتاق‌هایی کوچک دارد. نقشه بنا طرحی با محورهای صلیبی (چلیپایی) و برون‌گرا است.

سقف طبقه همکف آن، آراسته به مقرنس  هایی است که هنر دست استادان را به نمایش می‌گذارد و سقف طبقه بالایی آن خنچه پوش است. اطراف بنا رواقی وجود دارد که با ستون‌های آجری و قوس‌های نیم دایره، بنا را در میان خود گرفته و بر بالای آن ایوانی با ستون‌های چوبی استوارشده است. اِزاره سازی های آن با سنگ و بقیه آجری است.

از نکات جالب معماری و طراحی کاخ چهل‌ستون، ارتباط آن با مجموعه دولت‌خانه صفوی است که از طریق تونل‌های زیرزمینی به یکدیگر راه دارند. تونل‌های زیرزمینی که تا بیرون شهر کشیده شده‌اند و در اصل برای خروج اضطراری از کاخ در هنگام حمله دشمن به وجود آمده‌اند.

برخی نیز معتقدند بنای هشت‌بهشت اصفهان با گرته‌برداری از این اثر ساخته‌شده است.

طبقه اول عمارت کلاه‌فرنگی متشکل از سالن وسیعی است که در چهار طرف آن، چهار اتاق با طرح و نقشه‌ای متفاوت جای گرفته‌اند. به‌مانند اکثر بناهای تاریخی ایرانی، معماران از هوش و نبوغ خود بهره برده و ساختمان را به‌گونه‌ای طرح‌ریزی کرده‌اند تا در هوای گرم تابستان تهویه هوا به خوبی صورت بگیرد و هوای مطبوع در تمام ساختمان جریان داشته باشد. شیب در ورودی موجب می‌شود هوا از بیرون به مرکز سازه هدایت‌شده و تهویه را به خوبی انجام دهد. البته اکنون برای محافظت از اشیای درون ساختمان، پنجره‌ها بسته‌شده و تهویه هوایی صورت نمی‌گیرد.

سقف طبقه اول مقرنس‌های زیبایی دارد که هنر والای سازندگان آن را پیش روی میهمانان و بازدیدکنندگان می‌گذارد. در مرکز، شمال و جنوب طبقه اول حوض‌هایی وجود داشتند که جریان آب بر خنکای هوای درون بنا اضافه می‌کرد و صدای آن آرامش را برای ساکنان عمارت به ارمغان می‌آورد. البته اکنون تنها، حوض مرکزی و جنوبی باقی‌مانده و مرمت شده‌اند و حوض شمالی از بین رفته است. این حوض در قدیم از جنس سنگ مرمر حجاری‌شده بود؛ اما برای مرمت آن از سنگ مرمر ساده استفاده کرده‌اند. جریان آب نیز برای جلوگیری از رطوبت و آسیب رساندن به بنا قطع‌شده است.

از پله‌های شمالی تالار که بالا بیایید، وارد یکی از اتاق‌های گوشواره می‌شوید. از این اتاق که بیرون بیایید سالنی بزرگ و نورگیر، با نام سالن مرتضی در برابرتان قرار می‌گیرد. در چهار طرف این سالن، چهار اتاق گوشواره به چشم می‌خورد که تنها یکی از آنها راه ارتباطی سالن پایین به سالن بالاست. این اتاق‌های گوشواره متعلق به معماری دوره قاجاریه است و در پلان اولیه بنا قرار نداشت. این بنا در دوران قاجار تغییرهای بسیاری کرد. ارسی‌های پنج چشمه آن از چهار جهت نور و رنگ را به میان زندگی ساکنان عمارت می‌آورد. شیشه‌های آن از آلمان تهیه‌شده و بازگو کننده چهارفصل بهار (سبز)، قرمز (تابستان)، زرد (پاییز) و آبی (زمستان) است. این ارسی‌ها به‌گونه‌ای ساخته‌شده است که از داخل می‌توان بیرون را تماشا کرد؛ اما از درون این امکان وجود ندارد. آیات و کلمات قرآنی بر زیبایی ارسی افزوده است.

سقف تالار و غلام‌گردشی بیرون آن نیز به‌وسیله خنچه پوش‌ها تزیین‌شده است. در قدیم نقاشی‌هایی به زیبایی آن اضافه کرده بودند؛ اما امروزه تنها رنگ سبز تیره زینت‌بخش آن است. در زمان‌های رونق و نشاط بنا، نقاشی‌ها و تزیینات،‌ دیوار و سقف، آن را دیدنی‌تر می‌کرده اما متأسفانه به غیر از چند تابلو از آن‌همه هنر چیزی باقی نمانده است.

بار اول که با کاخ چهل‌ستون مواجه می‌شوید، شکوه رواق‌های آجری با قوس‌های نیم دایره‌ای که بنا را در میان خود گرفته است، زبان را به تحسین این‌همه زیبایی و هنر باز می‌کند.

این رواق‌ها که نمای طبقه اول را شکل می‌دهد با ستون‌هایی از آجر، برجای‌مانده از معماری دوران صفوی است و بر زیبایی و استحکام بنا می‌افزاید. اما در نمای بیرونی طبقه دوم و در اطراف تالار بزرگ آن، غلام‌گردشی ساخته‌اند. این قسمت به‌وسیله ستون‌های چوبی ظریف و صافی تزیین‌شده است، تزییناتی که به دوره قاجار باز می‌گردند. علاوه بر این غلام‌گردشی‌ها، پنجره‌های اُرسیِ زیبایی که دورتادور طبقه دوم را در برگرفته است، جلوه شکوهمندی از این کوشک دل‌نشین را در برابر شما قرار می‌دهد.

از دیگر زیبایی‌های عمارت چهل‌ستون، می‌توان به ورودی‌های آن اشاره کرد. این ساختمان چند ورودی آجری مختلف دارد که هرکدام با کاشی‌های سرامیکی، نقش و طرح‌های گل و بته و تصاویر ایرانی – سنتی مزین شده است.

بر روی دیوارها سه لایه دیوارنگاره وجود دارد که نشان‌دهنده دوره‌های تاریخی رسم آن است. آن‌طور که از شواهد برمی‌آید این دوره‌ها به ترتیب به دوره صفوی و دوره قاجار بر می‌گردد. نقاشی‌های دوران صفوی به‌وسیله آبرنگ کشیده شده و رنگ‌ها ملایم است؛ اما نگارگری‌های دوره قاجار با رنگ‌های گیاهی انجام‌شده و رنگ‌های آنها کمی تند است. این تصاویر متأثر از تغییر و تحولات سیاسی معاصر خود بوده‌اند، به‌طوری که حتی اثری از ظهور نادرشاه افشار و مکتب افشاریه در آنها دیده می‌شود. تعداد این نقاشی‌ها مشخص نیست اما آن‌گونه که عبدالملک شیرازی و قاضی احم حقی بیان کرده‌اند، این نقاشی‌ها بر روی دیواری از آب‌طلا کشیده شده‌اند.

از نقش‌های جالب موجود در دیوارنگاره‌ها، نقش پرندگان است. پرندگانی که در این تصاویر دیده می‌شوند شامل سینه‌سرخ، گنجشک، مرغابی، قرقاول با سری شبیه هدهد و پرندگان دم بلندی که بر انحنای شاخه‌های نازک نشسته و همراه پروانه‌ها شده‌اند، می‌شود. طرح کلی پرندگان و دقتی که برای رسم آنها به‌کار گرفته‌شده، با آثار نامدارانی چون رضای عباسی و شفیع عباسی و دیگر هنرمندان این دوره قابل‌مقایسه است.

در طبقه زیرین بنا، نمونه‌هایی از مینیاتور را می‌بینید که از زیباترین نقاشی‌های دوره صفوی و سلطنت شاه‌طهماسب است. مناظر عاشقانه‌ای که با چیره‌دستی رسم شده‌اند. در تابلوی جبهه شمالی ساختمان، نقشی از یک جشن وجود دارد. منظره‌ای از باغ با درختان پرگل و جویبار در حال گردش که شادی را به خوبی به نمایش می‌گذارد. تابلوی ایوان شرقی، از نظر درخشندگی و تموج (موج‌هایی که در نقاشی وجود دارد) در رنگ از بهترین آثار کاخ است. نگاره‌ای که شاخصه آن، استفاده از رنگ‌های طلایی، آبی، مغز پسته‌ای، فرم متنوع لباس‌ها و ترسیم حالت‌های مختلف بدن با نرمش‌های خاص است.

عبدی بیگ شیرازی شاعر و مورخ معاصر شاه‌طهماسب در اشعار خود عمارت کلاه‌فرنگی را به خوبی ترسیم می‌کند؛ اما از معماران آن یادی نمی‌کند. او نقاشی‌های دیوارهای درون و بیرون کاخ چهل‌ستون را هنر دست استادان، میرزاعلی نقاش، مظفرعلی نقاش، علی اصغر نقاش، عبدالجواد استرآبادی و رضا عباسی می‌داند. البته نگاره‌هایی که بر روی دیوارها و مقرنس‌های سقف به زیبایی بنا می‌افزودند، در دوران پهلوی مورد بی‌مهری قرارگرفته و با گچ پوشانده شدند. دلیل این کار تبدیل‌شدن کاخ چهل‌ستون به عمارت فرمانداری بود و ازآنجایی‌که گچ بر روی سطح صاف و صیقلی نقاشی‌ها نمی‌چسبید، آن را بیشتر محفوظ کردند که این کار باعث تخریب این نقاشی‌ها شد.

این کاخ در سال ۱۳۳۷ هجری شمسی به‌عنوان گنجینه اشیای تاریخی و باستانی مورد استفاده قرار گرفت و از سال ۱۳۸۳ هجری شمسی تبدیل به موزه خوشنویسی شد و هنر خطاطان در معرض دید عموم قرار گرفت.

بیشتر این آثار خوشنویسی متعلق به خطاطی‌های نستعلیق و شکسته‌نستعلیق است و نوع نگارش آن هنر خوشنویسی مکتب قزوین را به نمایش می‌گذارد. مسئولان موزه در ابتدا برای جمع‌آوری گنجینه موزه خود به موزه قزوین مراجعه کردند؛ اما اثر قابل‌توجهی پیدا نکردند و موزه‌های دیگر نیز از کمک به موزه خوشنویسی سر باز زدند. برای حل این مشکل، مسئولان به سراغ مجموعه‌دارهای شخصی رفتند و بزرگانی مانند استاد محصص مستشاری، استاد پیله‌چی و عاملی به موزه کمک کردند. خوشبختانه هم‌اکنون آثار زیادی از خطاطان به نام ایرانی در موزه مشاهده می‌شود که می‌توان به نام‌هایی مانند میرعماد قزوینی، عمادالکتاب، ملک محمد، درویش عبدالمجید، میرعلی هروی، مالک دیلمی، وصال شیرازی، نریزی، میرزا ابوتراب، زین‌العابدین قزوینی، زین‌العابدین اصفهانی و سلطان‌علی مشهدی اشاره کرد.