کاروانسرای سعدالسلطنه در بافت تاریخی شهر قزوین

کاروانسرای سعدالسطنه در زمان حکومت قاجاریه ساخته‌شده است و به سرای سعدالسلطنه، سرای سعدیه، سرای سعادت و بازارچه سعدالسلطنه معروف است. این کاروانسرا در مرکز شهر قزوین در خیابان امام خمینی (رشت سابق و پهلوی سابق‌تر) قرار دارد.

محمد باقرخان سعدالسلطنه اصفهانی حاکم وقت شهر قزوین در اواخر دوران سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار (سال ۱۳۱۰ هجری قمری) با توجه به مراودات اقتصادی فراوان ایران با روسیه و ترکیه، دستور داد کاروانسرایی در زمینی به مساحت ۲٫۷ هکتار با حدود ۴۰۰ حجره در شهر قزوین بنا کنند و لقب خویش را بر روی آن نهاد و کاروانسرای سعدالسلطنه بعد از حدود دو سال با همت دو معمار اصفهانی و دو معمار قزوینی یعنی در سال ۱۳۱۲ هجری قمری به بهره‌برداری رسید.

کاروانسرای سعدالسلطنه بزرگ‌ترین کاروانسرای سرپوشیده جهان و بزرگ‌ترین کاروانسرای درون‌شهری ایران و یکی از معدود کاروانسراهای ایران است که دارای چندین حمام، سرا، تیمچه، شترخان، راسته، چهارسوق، مسجد، چایخانه و … می‌باشد.

نقش این کاروانسرا درگذشته به‌عنوان یک سرای بازرگانی بوده است و برخی می‌گویند چون مجموعه کاروانسرا در محل میدان چوگان دوران صفویه (کاخ باغ سعادت، میدان سعادت) بنا شده بود به آن سرای سعادت می‌گفتند.

کاروانسرای سعدالسلطنه تا قبل از جنگ جهانی اول، مرکز تجارت و فعالیت بازرگانی شهر محسوب می‌شد که بعد از تغییرات سیاسی حکومت روسیه، موقعیت خود را به‌عنوان پل ارتباطی، بازرگانی بین اروپا و آسیا از دست داد و حیات اقتصادی خود را به‌صورت نیمه فعال ادامه داد. برخی از حجره‌های کاروانسرای سعدالسلطنه به‌صورت غرفه‌های تجاری مستقل اداره می‌شد و برخی نیز به‌صورت انبار و قسمتی از کاروانسرای سعدالسلطنه تبدیل به کارخانه آرد سلامت و کارخانه تولید کشمش شد و قسمت‌های دیگر تبدیل به کارگاه‌های تولیدی کفش، فرش‌بافی، چوب‌بری و … مورد استفاده قرار گرفت و این باعث شد این اواخر مردم آنجا را «بازار چوب» بنامند.

این کاروانسرا به‌صورت چهار ضلعی ساخته‌شده و چهار ایوان در چهار ضلع حیاط‌دار دارد که طاق‌نمای ایوان‌ها دارای آجرکاری و سقف داخلی ایوان‌ها دارای تزیین و مقرنس‌کاری است.

ارزشمندترین قسمت این بنا، چهار سوق آن است که از تقاطع قائم دو راسته ایجاد شده و بر فراز آن گنبد بزرگ کاشی‌کاری شده‌ای قرار دارد. سقف آن نورگیر ندارد و به‌صورت عرقچین ساخته‌شده است و خیابان را به حیاط اصلی سرای سعدالسلطنه متصل می‌سازد. چهار طرف گنبد را، چهار نیم‌گنبد با رسمی‌بندی و نورگیر فراگرفته‌اند که فضا را بزرگ‌تر نشان می‌دهند. هشتی بنا که پس از درب ورودی قرار دارد، با آجر و کاشی تزئین شده و سقف یزدی‌بندی شده دارد.

سرای سعدالسلطنه در حال حاضر با وسعت ۶٫۲ هکتار دارای ۷ حیاط می‌باشد که عبارت‌انداز حیاط بزرگی به نام حیاط سعدالسلطنه با وسعت ۳۰۷۳ مترمربع که ۱۵۹۳ مترمربع آن فضای باز و باقی، فضای بسته و نیمه‌باز است و در چهار جانب آن حجرات قرار گرفته است. حیاط دیگری در سمت غربی این حیاط با نام نگارالسلطنه واقع است و دارای دو حجره و دو انبار بسیار بزرگ است و در آن از سمت غرب به راسته وزیر باز می‌شود. حیاط دیگر با نام سعدیه از شرق به حیاط سعدالسلطنه متصل است که دارای ۱۰ باب حجره و یک گرمابه می‌باشد.

از بخش‌های دیگر این مجموعه می‌توان به غرفه‌های فروش صنایع‌دستی و هنرهای سنتی ایرانی، رستوران سنتی، کافه‌های سنتی، شیرینی‌جات سنتی قزوین و … اشاره کرد.

عملیات مرمت این مجموعه در قالب تفاهم‌نامه از طریق صندوق احیا و بهره‌برداری از اماکن تاریخی و فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کشور به سازمان بهسازی و نوسازی شهرداری قزوین (به مدت بیست سال) واگذار شد و عملیات اجرایی مرمت به‌پایان رسیده است و این بنا روند مطلوبی را در حوزه مرمت و بازسازی طی کرده است. عملیات مرمت با استفاده از منابع مالی سازمان بهسازی و نوسازی و زیر نظر سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری انجام‌شده است.

در حال حاضر بسیاری از قسمت‌ها بنا مرمت‌شده‌اند و قسمت‌های مرمت‌شده به کاربرهایی چون هنرمندان و تولیدکنندگان و عرضه‌کنندگان محصولات صنایع‌دستی و هنرهای سنتی ایرانی، رستوران سنتی، کافه‌های سنتی مناطق مختلف ایران، تولید و فروشگاه لباس‌های سنتی و شیرینی‌جات سنتی و … اجاره داده‌شده است.