دروازه قرآن در شمال شیراز

شهر زیبای شیراز در میانه دشتی پهناور و در محاصره کوه‌ها بنا شده و گسترش‌یافته است. شیراز چند ورودی دارد که بر سر راه یکی از ورودی‌های آن، راهی که اصفهان را به مرودشت و فیروزآباد متصل می‌کند، دروازه‌ای به نام دروازه قرآن قرار دارد.

این دروازه در میانه کوه‌های باباکوهی و چهل مقام و روی تنگه‌ای به نام تنگه الله‌اکبر ساخته‌شده است و به دلیل قرآنی که بر بالای آن وجود دارد، به نام دروازه قرآن خوانده می‌شود. البته از آن درگذشته به نام طاق قرآن نیز یاد می‌کردند.

عدم توجه و رسیدگی به آن در سال‌های بعد، موجب تخریب و شکسته شدن دروازه قرآن شد تا اینکه کریم‌خان زند، مؤسس سلسله زندیه و حاکم ایران، دستور به بازسازی آن داد و شکل جدیدی از دروازه قرآن را ایجاد کرد. معماران برای قرار دادن قرآن‌ها روی دروازه، در بالای آن اتاقکی ایجاد کردند و دو جلد قرآن نفیس نوشته‌شده به خط ثلث را در آن جای دادند. بعد از این بازسازی تا مدتی دروازه قرآن به شکوه و زیبایی خود بازگشت؛ اما چند زلزله که در زمان حکومت قاجارها اتفاق افتاد آسیب‌هایی بر بنا وارد کرد که توسط محمد زکی خان نوری  بازسازی و مرمت شد. او برای راحتی مسافران در دو سمت بنا، اتاق‌هایی ساخت که به‌عنوان پاسگاه و راهداری مورد استفاده قرار می‌گرفت. علاوه بر اینها، آب‌انباری نیز در کنار این دروازه به وجود آمد که آب آن از رکن‌آباد، چشمه معروف شیراز تأمین می‌شد و جان مسافران را تازه می‌کرد.

تا سال ۱۳۱۵ شمسی دروازه قرآن برپا ماند و مسافران به‌سلامت از زیر طاق‌های آن عبور می‌کردند؛ اما این موضوع دوام چندانی نیاورد. مسئولان شهرداری، این بنا را در مسیر طرح توسعه راه شمال شرقی شیراز می‌دیدند. آنها کل سازه را با دینامیت و به‌سختی، تخریب و قرآن‌های موجود در آن را به موزه پارس شیراز منتقل کردند. در سال ۱۳۲۷ هجری شمسی، یکی از بازرگانان مشهور و خوشنام شیرازی، حاج حسین ایگار که به نام اعتمادالتجار معروف بود، دروازه قرآن کنونی را با فاصله کمی از محل دروازه قبلی بنا کرد و بنا به وصیتش اتاق کوچک سمت چپ دروازه که مشرف به دره کنار بود، به‌عنوان آرامگاه او مورد استفاده قرار گرفت.

از نخستین قرآنی که به دستور عضدالدوله دیلمی روی دروازه قرآن گذاشته‌شده بود، اطلاعاتی در دست نیست که متعلق به چه دوره‌ای و به دستخط چه کسی نوشته‌شده است.

اما قرآن‌هایی که به دستور کریم‌خان زند درون اتاقک بالای دروازه گذاشته‌شده است، داستان‌های متفاوتی دارند و از شهرت بسیار برخوردارند. این قرآن‌ها به دلیل وزن زیادی که داشتند به “قرآن هفده من” مشهور شده و مورد احترام مردم بودند. قرآن‌های هفده من امروزه در موزه پارس نگه‌داری می‌شوند.

داستان‌های زیادی در مورد نویسندگان این قرآن وجود دارد. برخی معتقدند این قرآن نفیسِ خطی، نوشته امام حسین (ع) است و برخی دیگر نگارش آن را به امام سجاد نسبت می‌دهند. ولی بیشتر مردم اعتقاد دارند قرآن هفده من به خط سلطان ابراهیم، فرزند شاهرخ گورکانی در دو جلد و به خط ثلث نگاشته شده است؛ اما محمدمهدی نجفی، رئیس موزه پارس، اعتقاد دارد که شیوه نگارش این قرآن نه با خط ثلث که با خط محقق قوی و با قلم سه دانگ نوشته‌شده است. نگارش ساده این قرآن‌ها و اینکه بدون تذهیب بوده‌اند، نشان می‌دهد که این قرآن حاصل کار خود شاهرخ گورکانی ست.

هرکدام از این قرآن‌ها ۱۵ جزء داشتند و مردم بر این باور بودند که هر صفحه هفده من و کل قرآن نیز هفده من است و این از معجزات این قرآن به‌حساب می‌آید. اما آنچه که در واقعیت وجود دارد این است که هر جلد این قرآن‌ها بیش از ۵۱ کیلوگرم وزن داشتند؛ اما به‌مرور زمان و با آسیب‌هایی که به جسم آن‌ها وارد آمده، از وزنشان کاسته شده است. اکنون هرکدام از آنها بیش از ۲۱ کیلوگرم وزن دارند. هر صفحه از این قرآن‌ها ۱۱ سطر و در حواشی و اطراف برخی از برگ‌های آن مهر و یادگارهایی از افراد و شخصیت‌ها در دوره‌های مختلف وجود دارد.

سازه دروازه قرآن به‌مانند اکثر دروازه‌های ایران، طاقی شکل و با آیاتی از قرآن کریم تزیین‌شده است. بر اساس توصیفاتی که از دروازه قرآن ساخت کریم‌خان زند وجود دارد و تصاویری که از مرمت آن توسط زکی‌خان به‌دست‌آمده، به نظر می‌آید درگذشته و در قسمت بالایی دروازه، اتاقی وجود داشته که مزین به پنجره‌های مشبک بوده است.

دروازه کنونی اندازه‌ای بزرگ‌تر از دروازه قبلی دارد و دهانه آن به‌صورت قوسی تیزه دار ساخته‌شده است. دو ورودی کوچک در جرزهای دو طرف آن ایجادشده و اتاق مستطیل شکل بالای آن، جایگاه قرآن است.