بازار وکیل (وکیل‌الرعایا) در خیابان کریم‌خان زند شیراز

مجموعه بازار وکیل یا وکیل‌الرعایا یکی از مشهورترین بازارهای سنتی و تاریخی ایران است. این بازار که به‌فرمان کریم‌خان زند ساخته‌شده، اکنون در مرکز شهر شیراز (شرق میدان شهرداری) قرارگرفته است. در کنار بازار، مکان‌های دیگر چون مسجد و حمام تاریخی وکیل نیز قرارگرفته‌اند.

از منظر بررسی تاریخچه این بازار می‌توان این‌گونه بیان کرد که یکی از دوره‌هایی که شیراز تحولات زیادی را به خود دید به دوره زندیه بازمی‌گردد.

زمانی که کریم‌خان زند، این شهر را به پایتختی برگزید، به آبادانی شیراز همت گماشت و در دو دهه بناها و خدمات زیادی را به آن هدیه داد. برقراری ثبات در شهر و افزایش امنیت با ایجاد حصارها، قلعه‌ها، کاروانسراها و غیره تنها بخشی از اقدامات او بود. امروزه بناهای متعددی از آن دوران در شیراز برجای‌مانده که به جرئت می‌توان بازار وکیل را مهم‌ترین اثر ماندگار او در شهر دانست. ساخت این مجموعه بزرگ را به حدود سال ۱۱۳۷ هجری خورشیدی نسبت می‌دهند و می‌گویند تکمیل آن تا سال ۱۱۵۶ هجری خورشیدی به طول انجامیده است. البته ناگفته نماند که عده‌ای می‌گویند قبل از ساخت بازار وکیل، بازاری از زمان صفویه در این مکان  وجود داشته و کریم‌خان صرفاً آن بنا را توسعه داده است.

بازار وکیل مجموعه بزرگی است و ۲۱,۸۴۰ مترمربع مساحت را به خود اختصاص داده است. بازار وکیل از نظر معماری سه فضای جداگانه دارد:

۱– گذرگاه برای گذر مشتریان

۲– حریم مغازه به بلندای نزدیک به ۲ پله بالاتر از سطح زمین

۳– فضای مغازه به‌عنوان جایگاه فروش

سکوهای مقابل حجره‌های بازار وکیل از عوامل تمایز این بازار به شمار می‌آیند که درگذشته تزییناتی بر دیواره‌شان بود؛ اما امروز تنها ترنج‌هایی برجسته دیده می‌شوند. این سکوها همان پیشخوان‌هایی هستند که در مغازه‌های امروز فاصله بین خریدار و فروشنده را حفظ می‌کنند.

از نظر طرح و مصالح می‌توان گفت که طرح بازار وکیل را می‌توان اقتباسی از طرح بازار اصفهان و بازار قیصریه دانست و به همین دلیل دیدن جلوه‌های معماری صفوی در آن اصلاً دور از ذهن نیست. آجر، گچ و آهک مصالح تشکیل‌دهنده بازار هستند که بر روی پایه‌هایی از تخته سنگ‌های تراشیده چنین اثری را شکل داده‌اند. پی‌ریزی بازار آن‌قدر مستحکم است که زلزله‌های شهر شیراز در طول تاریخ آسیبی جدی را برایش به دنبال نداشته‌اند.

یکی از نکته‌های جالب در ساختار بازار وکیل این است که سطح بازار پایین‌تر از سطح خیابان قرار دارد. این اختلاف سطح حدود ۵ یا ۶ پله است اما درگذشته ۱۴ پله بود که با  انباشتن خاک و مصالح به حالت امروز خود درآمد. ارتفاع و بلندی سقف راسته‌ها هم چیزی است که در بازار وکیل، توجه را به خود جلب می‌کند و پس‌ازآن عرض زیاد بازار نسبت به دیگر بازارها به چشم می‌آید. ۷۴ دهانه طاق ضربی بازار وکیل بیش از ۱۱ متر بلندتر از طاق سایر بازارها هستند؛ البته باید بگوییم که با گذشت زمان و خاک‌ریزی در کف بازار، این ارتفاع به ۱۰ متر کاهش‌یافته است. برای جلوگیری از نم و رطوبت، مغازه‌ها حدود ۱ متر بالاتر از سطح زمین ساخته شده‌اند. اغلب مغازه‌ها دو طبقه هستند و پستو هم دارند.

در سقف بازار نیز روزنه‌هایی به نام جام‌خانه یا هورنور در نظر گرفته‌شده بود که در عین تأمین نور، مانع از تابش مستقیم نور به داخل بودند و در هنگام بارش باران‌های شدید، جلوی ورود مقدار زیاد آب به بازار را می‌گرفتند. این روزنه‌ها در جریان بازسازی‌ها مسدود شدند. بلندای زیاد سقف طاق و تویزه‌ای نقش سامانه تهویه هوا را دارند و بادگیرهایی ساده نیز به امر تهویه هوا کمک می‌کردند. امروزه در بالای مغازه‌ها مشبک‌هایی وجود دارند که جهت تهویه هوا و روشنایی به‌کار می‌روند. ایجاد دمای مناسب کاری است که به پنجره بالای اکثر حجره‌ها مربوط می‌شود.

برای آنکه بخش‌های مختلف بازار وکیل را برایتان توضیح دهیم خوب است در ابتدا تصویری کلی از این بازار داشته باشید. بازار وکیل دو راسته اصلی شمالی – جنوبی و شرقی- غربی دارد که با ساختاری چلیپایی (مانند صلیب یا +) شکل‌گرفته‌اند. در مرکز این صلیب چهارسوق قرار دارد که محل تقاطع راسته‌هاست. ورود و خروج از بازار از طریق ۵ ورودی اصلی در دورتادور بازار صورت می‌گیرد.

همه بازارهای سنتی به بخش‌های کوچک‌تری تقسیم می‌شوند که معمولاً نام کار انجام‌شده در آن بخش را بر رویش می‌گذارند؛ نام‌هایی مانند بازار بزازان، بازار بلور فروشان، بازار خیاط‌ها، بازار کلاهدوزها، بازار سراج‌ها و بازار شمشیرگرها. این نام‌ها برای همه آشنا و بامعنا هستند و بخش‌های مختلف بازار را در ذهن تداعی می‌کنند. در ادامه به بررسی کامل هریک از آن‌ها پرداخته خواهد شد.

ضلع شمالی – جنوبی که راسته اصلی بازار است از دروازه اصفهان آغاز می‌شود و تا کوچه جنوبی سرای مشیر امتداد دارد. در دو سوی این راسته ۴۱ جفت (۸۲ باب) مغازه ساخته‌شده است. این راسته، بازار نو و راسته شمالی (فرعی) و بخش جنوبی را شامل می‌شود:

راسته شمالی اصلی بازار از دروازه اصفهان تا چهار سوق بزرگ بازار امتداد دارد و راسته شمالی فرعی بخشی از آن محسوب می‌شود که از انتهای بازار نو آغاز می‌شود و به راسته کلاهدوزان شهرت دارد. سه کاروانسرای احمدی، روغنی و گمرک در ضلع شرقی این راسته واقع‌شده‌اند و بازار ترمه فروشان نیز در حوالی همین راسته کلاهدوزان قرار گرفته است. بازار کلاهدوزان درگذشته مختص به فروش و تولید کلاه بوده اما اکنون کالاهای بسیار گوناگونی در آن به فروش می‌رسد.

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های کلاهدوزان این است که در اینجا مردم بومی بیشتری دیده می‌شوند. دلیل این امر را می‌توان در نزدیکی آن به بازار نو و دروازه اصفهان جستجو کرد که محل تجمع و گذرگاه مردم عادی، عشایر و افراد آبادی‌های نزدیک شیراز بوده و هست.

بازار نو راسته‌ای فرعی است که از دروازه اصفهان آغاز می‌شود و تا چهار راهی که کاروانسرای گمرک در ضلع جنوب شرقی آن قرار دارد، امتداد می‌یابد. ایجاد این راسته را به میرزا یوسف اشرفی مازندرانی (از وزرای ایالت فارس در دوره قاجار) نسبت می‌دهند و می‌گویند او بود که با ساخت این بازار و وصل کردن آن به راسته شمالی بازار وکیل، موجب توسعه بازار وکیل شد. بازار نو بسیار طولانی است و کالاهای متفاوتی در حجره‌های آن عرضه می‌شوند.

بخش جنوبی راسته شمالی جنوبی جزو راسته‌های اصلی و البته پر رفت‌وآمد آن است. اینجا راسته بزازان نام دارد و همان‌گونه که از نامش پیداست محلی برای کسب‌وکار پارچه‌فروش‌ها به شمار می‌رود. در اینجا می‌توان پارچه‌های زیبا و باکیفیتی را یافت و خرید خوبی را انجام داد. این راسته از چهارسوق آغاز می‌شود و به گوشه جنوبی سرای مشیر می‌رسد. سرای مشیر جایی است که پیش‌ازاین و در پستی جداگانه موردبررسی قرار گرفت.

در میانه بازار بزازان و در ضلع غربی آن راسته‌بازار شمشیرگران واقع‌شده است که ۲۲ باب حجره دارد. درگذشته اینجا، محل ساخت انواع سلاح‌های سرد بود؛ اما امروزه دست بافته‌های عشایر در آن به فروش می‌رسد. بازار شمشیرگران در کنار ورودی مسجد وکیل قرار دارد و بیشتر بازاریان برای دسترسی به مسجد از آن عبور می‌کنند. در ورودی کاروانسرای وکیل نیز در این راسته قابل‌دسترسی است؛ کاروانسرایی که امروزه به سرای فیل شهرت دارد.

واژه چهارسوق از دو بخش چهار و سوق به معنای بازار تشکیل‌شده و کارکرد جالبی دارد. چهارسوق، درگذشته قرارگاه اصنافی بود که راسته خاصی را در دست داشتند و محلی برای کسب عمومی صنف به شمار می‌رفت.

چهارسوق بزرگ بازار وکیل در تقاطع راسته‌های اصلی شرقی- غربی و شمالی – جنوبی قرار دارد و بر روی یک هشتی واقع‌شده است. در اینجا با خاص‌ترین بخش بازار مواجه می‌شوید که تزیینات گوشواره‌ای، طاق سازی و کنج سازی آن هنر معماران ایرانی و ذوق و دانش آنها را به رخ می‌کشند. این چهارسوق طاق بزرگ ضربی محکمی بر روی یک هشتی دارد و در پای طاق، ترنج‌های آجرکاری شده بسیار زیبایی دیده می‌شود. در هشتی مغازه‌هایی چهارگوش در دو طبقه شکل‌گرفته‌اند.

درگذشته در مرکز چهارسوق حوضی مرمرین وجود داشت که آب آن از آبراهی زیر بازار ترکش‌دوزان تأمین می‌شد. امروزه این حوض به دلیل تغییرات به وجود آمده و به‌ویژه کاهش سطح اختلاف بازار با خیابان تخریب‌شده اما آبراه آن همچنان باقی است. این آبراه به‌صورت طاق ضربی و از آجر و ساروج ساخته‌شده است.

راسته اصلی شرقی – غربی به دو بخش شرق و غرب تقسیم می‌شود که میان آنها چهارسوق بازار قرار دارد. در شرق چهارسوق راسته علاقه بندان (راسته شرقی) قرار دارد که دارای ۱۹ طاق و ۳۸ باب حجره است و درگذشته فروش و تولید انواع نخ، روبان، نوار ابریشمی و از این دست کالاها در آن صورت می‌گرفت. امروزه قالی‌فروشان و عطاری‌ها در این راسته فعال هستند.

در غرب چهارسوق به راسته ترکش‌دوزان می‌رسیم که ۱۱ طاق و ۱۰ جفت مغازه دارد و مرکز فروش انواع فرش ایرانی دست‌بافت و زیرانداز به شمار می‌رود. راسته بزازان هم از همین جا آغاز می‌شود.

در بخش جنوبی چهارسوق در راستای بازار ترکش‌دوزها، بازار دیگری قرار دارد که مدخل آن در جلو سر در مسجد وکیل است و به بازار شمشیرگرها معروف است. این بازار نیز دارای ۱۱ جفت مغازه است.