مسجد جامع عتیق در خیابان لطفعلی‌خان زند شیراز

مسجد جامع عتیق کهن‌ترین مسجد شیراز می‌باشد که مسجد جمعه یا آدینه نیز نامیده می‌شود. این مسجد اولین هسته مذهبی در شهر شیراز است که جدا از عملکرد مذهبی نقش اجتماعی – سیاسی نیز داشته است و به همین دلیل دارای ۶ ورودی در اضلاع مختلف است که مهم‌ترین آن ورودی ضلع شمالی است که در دوره صفویه بازسازی گردیده است.

بنای اولیه این مسجد در سال ۲۸۱ هجری قمری در زمان عمرو لیث صفاری ساخته‌شده است. بعدها شاه اسحق اینجو در سال ۷۵۲ هجری قمری ساختمانی در میان مسجد بنا کرد که آن را خدایخانه یا دارالمصحف می‌نامند و مکان نگهداری قرآن مجید و مکان تلاوت آن بوده است.

کاوش‌های باستان‌شناسی حکایت از آن دارند که بنای این مسجد بر روی یک عبادتگاه قدیمی قرار دارد. هنوز کاوش درستی در مورد زمان ساخت این عبادتگاه وجود ندارد؛ اما شواهدی در دست است که نشان می‌دهد این مسجد از الگوی ساختمانی، پیش از خود بهره برده است. به‌هرحال در سال ۲۸۱ هجری قمری و در زمان عمرو لیث صفاری بود که سنگ بنای این مسجد گذاشته شد. شاه اسحاق اینجو در سال ۷۵۲ هجری قمری ساختمان خدایخانه را در آن بنا کرد؛ ساختمانی چشم‌نواز که تنها برای تلاوت و کتابت قرآن از آن استفاده می‌شد. بر اساس شواهد، مرمت‌های متعددی در زمان‌های مختلف در این سازه صورت گرفته است که بر اساس کتیبه‌های موجود، از این قرارند:

۱– زمان اتابکان فارس در نیمه قرن ششم هجری قمری و دوره ضعف حکومت سلجوقی در فارس؛

۲– زمان سلطان ابراهیم میرزا، پسر شاهرخ گورکانی (بزرگ‌ترین پادشاه تیموریان) که در سال ۸۱۷ هجری قمری فرمانروای فارس و توابع آن شد؛

۳– زمان حکومت شاه‌طهماسب اول صفوی در سال ۹۷۳ هجری قمری؛

۴– زمان حکومت شاه‌عباس کبیر در سال ۱۰۲۶ و ۱۰۲۷ هجری قمری؛

۵– زمان سلطنت شاه سلیمان صفوی در سال ۱۰۹۲ هجری قمری؛

۶– در سال ۱۳۱۸ هجری شمسی از جانب اداره باستان‌شناسی فارس؛

۷– در سال ۱۳۲۶ هجری شمسی مرمت خدایخانه از جانب اداره باستان‌شناسی فارس و با همیاری محمدجواد واجد (شاعر)، سید آقابزرگ نسابه (خوشنویس)، عزیز صرافت (معمار)، رحیم صمیم (حجار) و سید هاشم (کاشی‌کار).

این ضلع دارای دو ورودی است؛ یکی درب شمال شرقی و دیگری درب شمالی که معروف به درب دوازده امام است. یک ایوان و یک شبستان نیز در این سمت مسجد قرار دارد. درب شمالی را از این جهت درب دوازده امام نامیده‌اند که سردرب آن با کاشی، مقرنس‌کاری شده و در جرزهای دو طرف سردرب، چهار کتیبه نصب‌شده که اسامی دوازده امام روی آن‌ها نگاشته شده است. در بالای این سردرب، کتیبه‌ی دیگری نیز وجود دارد که مربوط به دوره‌ی صفوی و به خط علی جوهری است و تاریخ یکی از مرمت‌های مسجد در دوره صفوی (۱۰۳۱ هجری قمری) در آن قید شده است.

در این ضلع، طاق‌نمای بلندی مشهور به طاق مروارید وجود دارد که سقف آن با آجر، مقرنس‌کاری شده و دارای دو گلدسته‌ بلند است. در طرف مغرب این طاق‌نما دالانی به سمت درب دوازده امام وجود دارد و در پشت دالان هم شبستانی با پهنای کم قرار دارد که در سال‌های اخیر به‌عنوان دفتر مسجد از آن استفاده می‌شود. شبستان بزرگ مسجد که پنج درب آهنی به‌عنوان ورودی و محراب زیبایی از سنگ دارد در طرف مشرق طاق مروارید قرار دارد.

ورودی حرم آستان شاه‌چراغ در ضلع غربی مسجد عتیق قرار گرفته است و رواق‌هایی با ۱۰ دهانه دارد. درب ورودی به شبستان ضلع جنوبی نیز در این بخش دیده می‌شود که سردر آن مزین به یزدی بندی است و تزیینات مقرنس کاری و کاشی‌کاری و معرق‌کاری نیز دارد. این درب یکی از دربهای مهم مسجد به شمار می‌رود و بر فراز آن‌یک کتیبه کاشی قرار دارد که آیات قرآنی با قلم درشت و به خط ثلث عالی بر روی آن نگاشته شده‌اند.

در این کتیبه تاریخ ۱۰۲۷ هجری قمری به چشم می‌خورد. در نزدیکی این کتیبه، کتیبه‌ای دیگر دیده می‌شود که تاریخ ۱۰۲۶ هجری قمری بر آن قید شده است که تاریخ مرمت بنا در زمان حکومت شاه‌عباس کبیر را بیان می‌کند. در ضلع غربی ده طاق‌نما قرار دارد که پشت آنها نیز شبستان کوچکی واقع‌شده است.

در ضلع جنوبی، طاق نمای بلند و پهنی خودنمایی می‌کند که یک بار تخریب‌شده است و در سال ۱۳۴۸ هجری خورشیدی دوباره آن را ساخته‌اند. درون طاق‌نما، کتیبه‌ای قدیمی مزین به خط ثلث بوده که امروزه تنها بخشی از آن باقی‌مانده است.

شبستانی باریک و قدیمی در پشت این طاق‌نما وجود دارد که دارای سقف آجری است و هر طرف آن دو طبقه دارد. بر فراز در ورودی شبستان کتیبه‌ای با خط ثلث پیچیده بر روی کاشی نوشته‌شده است که به زمان شاه‌طهماسب اول صفوی تعلق دارد و مرمت مسجد در ۹۷۳ هجری قمری را نشان می‌دهد.

سقف محراب این شبستان با کاشی لاجوردی مقرنس‌کاری شده است و در دو طرف آن دو ستون سنگی مارپیچ دیده می‌شود. بر فراز این محراب سوره توحید و نام پنج تن به خط کوفی و در زیر آن دو آیه قرآنی به خط نسخ نوشته‌شده است و در پایان، تاریخ ۱۳۶۱ هجری قمری به چشم می‌خورد. تاریخچه مرمت مسجد در دو سوی این محراب و بر روی دو سنگ نقش بسته است. یک منبر چوبی نیز در کنار محراب به چشم می‌خورد که ۱۳ پله دارد.

در ضلع شرقی این شبستان کوچک، شبستانی قدیمی با نام چهل‌ستون قرار دارد که دارای عرض ۳۲ متر و طول ۴۵ متر است. سقف این شبستان آجری است و در آن چهل ستون مکعب با طول ۲ متر و عرض ۲ متر دیده می‌شود. چهار در این شبستان به‌سوی صحن باز می‌شود و بر سردر آن کتیبه‌ای با خط ثلث پیچیده است که در زمان طهماسب صفوی (۹۳۰ الی ۹۸۴ هجری قمری) نگاشته شده و تاریخ مرمت مسجد را بیان می‌کند.

طاق نمای پهن و بلند دیگر مسجد در ضلع شرقی آن واقع‌شده است و بر پیشانی آن کاشی کاری‌های زیبایی دیده می‌شود. در شمال این طاق‌نما چهار طاق نمای کوچک و ایوانی و یک راه‌پله واقع‌شده است که در زاویه آن‌یکی از درهای مسجد قرار دارد. در جنوب این طاق‌نما نیز چهار طاق نمای کوچک خودنمایی می‌کند. یکی از این طاق‌نماها دالان منتهی به درب دوم ضلع شرقی مسجد است و یکی دیگر نیز درب شبستان جنوب شرقی مسجد را در میان خود دارد.

شبستانی مخروبه نیز در این ضلع به چشم می‌خورد که زمانی محل اقامه نماز بود و در سال ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۱ هجری خورشیدی به‌عنوان کانون فرهنگی مسجد و کتابخانه مورد استفاده قرار گرفت. امروزه این بخش کاملاً بدون استفاده مانده و به مخروبه‌ای بدل شده است.

دو رواق سه‌دهنه نیز در این بخش وجود دارد که در یکی از آنها دربی به کوچه‌های بین‌الحرمین باز می‌شود. یک ایوان از دیگر عناصر این بخش است که کتیبه‌های فراوانی از آیات قرآن اعم از سوره جمعه و آیه تطهیر در آن به چشم می‌خورد.

یکی از جالب‌توجه‌ترین بخش‌های مسجد عتیق که به‌نوعی شاخصه این مسجد به شمار می‌رود، خدایخانه است که با نام‌های دارالمصحف، کعبه ثانی، بیت‌المقدس یا دروازه زمان نیز شناخته می‌شود. این عمارت درست در وسط حیاط مسجد و حدود یک متر بالاتر از سطح آن قرار دارد و از سنگ و گچ ساخته‌شده است. می‌توان دو بخش برای ساختمان خدایخانه در نظر گرفت؛ یکی ایوان‌های آن که ۱۲ متر طول و ۱۰ متر عرض دارند و دیگری اتاقی که در وسط آن قرار گرفته و دارای ۸ متر طول و ۶ متر عرض است.

سقف ایوان‌های شرقی و غربی به‌وسیله چهار ستون سرپا مانده است و سرستون‌ها به شکل مقرنس‌کاری، حجاری‌شده‌اند. قطعه‌سنگی به شکل محراب بر بالای هر یک از این ستون‌ها دیده می‌شوند که خطوط اسلیمی و گل‌وبته بر روی آن نقش بسته است. سقف ایوان‌های شمالی و جنوبی خدایخانه نیز توسط دو ستون مدور نگهداری می‌شوند. معماری این بنا شبیه به خانه کعبه است؛ اما ایوانی به عرض ۲ متر در اطراف آن ساخته‌شده است تا اتاق از تابش مستقیم نور آفتاب و بارش باران در امان بماند.

در شرق و غرب این اتاق دو سنگ مشبک دیده می‌شود و در هر یک از دو ضلع جنوبی و شمالی آن، یک در ورودی قرار دارد که در ضلع شمالی مزین به خاتم‌کاری است. چهار ستون مدور در چهار گوشه خدایخانه خودنمایی می‌کنند. نمای بیرونی این ستون‌ها از سنگ‌های مکعب شکل آجر مانند است که با گچ در لابه‌لای آنها سنگ‌های رنگین چسبانده‌اند. روی سنگ‌های ازاره پایین سازه نیز نقش و نگارهایی به چشم می‌خورد.

بخش قابل‌توجه این عمارت کتیبه ای به خط ثلث است که بر بالای آن و بر روی سنگ‌های یکپارچه و با عرض یک متر قرار دارد و اشعار عربی در وصفِ شأن قرآن بر روی آنها دیده می‌شود. این کتیبه سنگی از نمونه‌های ارزنده هنر خطاطی محسوب می‌شود و یحیی الجمالی الصوفی، خطاط نامدار زمان شاه اسحاق، خطاطی آن را بر عهده داشته است. خطوط کتیبه برجسته هستند و لابه‌لای آنها را با کاشی‌های آبی و معرق پر کرده‌اند. این کتیبه پیرامون نمای خارجی و مناره‌ها را پوشانده و جلوه خاصی به بنا بخشیده است.

بر اساس شواهد، این ساختمان تنها برای کتابت قرآن ساخته‌شده است. در آن زمان خبری از چاپخانه نبود برای همین این عمارت برای کاتبان و حافظان قرآن ساخته شد. حافظان قرآن در این مکان به تلاوت قرآن می‌پرداختند و کاتبان در حین تلاوت نسبت به کتابت قرآن اقدام می‌کردند.

علت نام‌گذاری این عمارت نیز وجود قرآن‌هایی تاریخی به خط امیرالمؤمنین علی (ع)، امام حسن (ع)، امام صادق (ع) و چند تن از صحابه پیامبر و تابعینِ او در آن بوده است. در این مکان، قرآنی به خط عثمان خلیفه سوم نیز وجود داشت که به هنگام قتلش چندین قطره خون وی، بر روی آن افتاد؛ به همین دلیل برخی این مکان را قبر عثمان یا دفتر عثمان نیز می‌نامند.

در این عمارت یک جلد قرآن یافتند که در گوشه تمام صفحات آن نوشته مسجد جامع عتیق به چشم می‌خورد. این قرآن متعلق به دوره شاه اسماعیل صفوی بود و امروزه به همراه چند قرآن تک جزئی دیگر از همین عمارت در موزه پارس شیراز نگهداری می‌شوند.

در ضلع شمالی مسجد عتیق شیراز دو درب دیده می‌شود که یکی در شمال شرق و دیگری در شمال بنا قرار دارد و یک ایوان و شبستان نیز در این قسمت ساخته‌شده است.

درب شمالی مسجد به درب دوازده امام شهرت دارد و سردر مقرنس‌کاری شده‌ای دارد. چهار کتیبه کاشی در جرزهای دو طرف این سردر دیده می‌شود که نام دوازده امام بر روی آنها نقش بسته است. کتیبه‌ای بر بالای این درب توجه را به خود جلب می‌کند که در دوره صفوی و به خط علاءالدین جوهری نوشته‌شده است و مرمت مسجد در سال ۱۰۳۱ هجری قمری را نشان می‌دهد.

در میان ضلع شمالی، طاق نمای بلندی قرار دارد که آن را طاق مروارید می‌نامند. سقف این طاق‌نما مزین به مقرنس است و دو گلدسته بلند و زیبا بر فراز آن دیده می‌شوند. در حاشیه بالای داخلی این طاق، سوره هل آتی با خط نسخ بر روی کاشی نقش بسته است و در انتهای آن پلکانی وجود دارد که دسترسی به پشت‌بام و گلدسته‌ها را میسر می‌کند. در قسمت غربی این طاق‌نما، دالان درِ شمالی (در دوازده امام) و پنج طاق نمای دیگر قرار دارد.

در سال ۱۳۴۷ هجری خورشیدی پشت این طاق‌نماها شبستانی کم‌عرض ساخته شد که امروزه به‌عنوان دفتر مسجد از آن استفاده می‌کنند. در شرق طاق مروارید شبستانی بزرگ به چشم می‌خورد که دارای پنج در آهنی مشبک و محرابی سنگی است. شبستانی با طول ۳۰ متر و عرض ۱۷ متر که ازاره هایی یک و نیم متری با سنگ مرمر دارد. قسمتی از این شبستان دو طبقه است و عرض آن به ۵.۵ متر می‌رسد. ستون‌ها و دیوار این شبستان مزین به هنر کاشی‌کاری هستند و بر روی کاشی‌ها، آیات قرآنی، احادیث و تصاویر گل‌وبته و خطوط اسلیمی دیده می‌شود.

در ضلع جنوبی، طاق نمای بلند و پهنی خودنمایی می‌کند که یک بار تخریب‌شده است و در سال ۱۳۴۸ هجری خورشیدی دوباره آن را ساخته‌اند. درون طاق‌نما، کتیبه‌ای قدیمی مزین به خط ثلث بوده که امروزه تنها بخشی از آن باقی‌مانده است.

شبستانی باریک و قدیمی در پشت این طاق‌نما وجود دارد که دارای سقف آجری است و هر طرف آن دو طبقه دارد. بر فراز در ورودی شبستان کتیبه‌ای با خط ثلث پیچیده بر روی کاشی نوشته‌شده است که به زمان شاه‌طهماسب اول صفوی تعلق دارد و مرمت مسجد در ۹۷۳ هجری قمری را نشان می‌دهد.

سقف محراب این شبستان با کاشی لاجوردی مقرنس‌کاری شده است و در دو طرف آن دو ستون سنگی مارپیچ دیده می‌شود. بر فراز این محراب سوره توحید و نام پنج تن به خط کوفی و در زیر آن دو آیه قرآنی به خط نسخ نوشته‌شده است و در پایان، تاریخ ۱۳۶۱ هجری قمری به چشم می‌خورد. تاریخچه مرمت مسجد در دو سوی این محراب و بر روی دو سنگ نقش بسته است. یک منبر چوبی نیز در کنار محراب به چشم می‌خورد که ۱۳ پله دارد.

در ضلع شرقی این شبستان کوچک، شبستانی قدیمی با نام چهل‌ستون قرار دارد که دارای عرض ۳۲ متر و طول ۴۵ متر است. سقف این شبستان آجری است و در آن چهل ستون مکعب با طول ۲ متر و عرض ۲ متر دیده می‌شود. چهار در این شبستان به‌سوی صحن باز می‌شود و بر سردر آن کتیبه‌ای با خط ثلث پیچیده است که در زمان طهماسب صفوی (۹۳۰ الی ۹۸۴ هجری قمری) نگاشته شده و تاریخ مرمت مسجد را بیان می‌کند.

در غرب درب جنوبی مسجد و قرینه با شبستان چهل ستون شبستان بزرگ و جدیدی وجود دارد که روی دیوارها و محراب آن کتیبه‌های کاشی دیده می‌شود.

این کتیبه‌ها به خط ثلث و نسخ هستند و ۱۳ آیه و حدیث نبوی بر روی آنها نقش بسته است. یک منبر دوازده پله‌ای در سمت چپ محراب خودنمایی می‌کند که از جنس آهن و سنگ مرمر است. سقف این شبستان آهن‌کوبی شده است و در آن ۱۲ ستون بتون‌آرمه پوشیده از سنگ مرمر دیده می‌شود. ازاره شبستان را تا ارتفاع ۳ متر از سطح زمین، با سنگ مرمر پوشانده‌اند.