قلعه الموت (دژ حسن صباح) در نزدیکی قزوین

این قلعه در منطقه الموت قزوین و شمال شرقی روستای گازرخان قرار دارد و بر فراز صخره‌ای بلند واقع‌شده است که در حدود ۲۰,۰۰۰ مترمربع وسعت دارد و روزگاری مقر حسن صباح بود. این شخص بنیان‌گذار دولت اسماعیلیان در این منطقه بود و مخالف سلجوقیان و سیاست‌هایشان به‌حساب می‌آمد و در همین راستا به مبارزه با آنها پرداخت. این دژ به خاطر فعالیت‌های نظامی – امنیتی حسن صباح در آن شهرت زیادی به‌دست آورد.

قلعه الموت، بنا به قول عطاملک جوینی، به شکل شتر خوابیده است.

دوره شکوفایی و رونق قلعه الموت از سال ۴۸۳ هجری قمری آغاز شد؛ درست زمانی که حسن صباح، آن را به‌عنوان مرکز اسماعیلیه برگزید. می‌گویند او ۱۰ سال را در مناطق کوهستانی آذربایجان، شمال، شرق، مرکز و غرب ایران را برای پیدا کردن پایگاهش جستجو کرد و درنهایت به الموت رسید. در آن زمان سلطان سلجوقی، شخصی به نام مهدی علوی را به فرماندهی قلعه الموت گمارده بود.

داستان‌های تاریخی متعددی در مورد تصرف این قلعه توسط حسن صباح وجود دارد. نقل است او همراهانش را پشت دروازه‌های قلعه گذاشت و خود در پوشش یک معلم وارد قلعه شد. او خود را دهخدا معرفی کرد که آمده کودکان را تعلیم دهد و نگهبانان نیز او را راه دادند. وی تدریس را آغاز کرد و در مدت حضورش، یارانش را به‌مرور به قلعه برد. پس از مدتی هویتش را آشکار کرد و با پرداخت ۳,۰۰۰ دینار طلا قلعه را به تسخیر خود درآورد.

داستان دیگری نیز وجود دارد که داستان تصرف قلعه را چنین روایت می‌کند:

او برای تصرف قلعه به پشت دروازه‌های آن رسید و از حاکم وقت شنید: تو نمی‌توانی این قلعه را تصرف کنی چون مالک کوچک‌ترین بخش آن نیستی.

صباح برای پاسخ به این حرف، یک پوست گاو را به همراه چربی‌هایش تهیه کرد و با همان پوست و چربی اطراف قلعه را پوشاند و چیزی شبیه یک خط در تمام اطراف قلعه ایجاد کرد. بعد به حاکم اعلام کرد که حالا قلعه مال او شده است. وقتی حاکم دلیل را از او جویا شد، پاسخ داد: چون پوست و چربی گاو مال من بود و من توانستم کل قلعه را با آن در بَر بگیرم پس کل قلعه از آن من است و استدلال من چیزی جز روش استدلال تو نبود.

پس‌ازاین ماجراها حسن صباح مبلغی را که معادل ۱,۰۰۰ یا ۳,۰۰۰ دینار طلا بود پرداخت کرد تا حاکم از خیر قلعه‌اش بگذرد.

این مکان به پایگاه مرکزی حکومت نزاریه اسماعیلیان (حشاشین) تبدیل شد و کل ناحیه الموت تا ۶۵۴ هجری قمری تحت حکومت اسماعیلیه درآمد. این حاکمیت تا آخرین پادشاه این سلسله یعنی رکن‌الدین خورشاه ادامه داشت. وی که نتوانست حملات مغولان را تاب بیاورد، قلعه را تسلیم فرمانده آنها، هلاکوخان کرد.

مغولان در ادامه جنگ و ویرانی‌هایشان به قلعه الموت هم رسیدند. در آن زمان هفتمین حاکم اسماعیلیان در قلعه فرمانروایی می‌کرد و مشاورش، خواجه‌نصیرالدین طوسی بود.

ساکنان قلعه امید داشتند که با فرارسیدن زمستان، سرما مغولان را از پای درآورد اما در آن سال سرمای زمستان طوری نداشت. خواجه نصیر از حاکم می‌خواهد که تسلیم شود و او نیز این کار را انجام می‌دهد. درنهایت در شوال ۶۵۴ هجری قمری قلعه را به آتش کشیدند و همه‌چیز را ویران کردند.

قلعه در زمان تیموریان به تبعیدگاه مخالفان سیاسی بدل شد و پس‌ازآن تا سال ۶۷۳ هجری قمری شکوهی نداشت. پس از مدتی باقی‌مانده پیروان اسماعیلیه، قلعه را دوباره به تصرف خود درآوردند و به‌کارهای خود ادامه دادند اما زیاد دوام نیاوردند.

در دوره صفویه بود که این بنا خالی از اسماعیلیان شد و پس از ساخت‌وسازهایی، آن را به زندان حکومتی تبدیل کردند. از سال ۹۳۰ هجری قمری و همزمان با اوایل حکومت شاه‌تهماسب صفوی تا سال ۱۰۰۶ هجری قمری بنای قلعه تقریباً سالم بود.

قلعه الموت بر بلندای صخره‌ای صعب‌العبور قرار دارد و در ارتفاع ۲,۱۶۳ متر از سطح دریا و ارتفاع ۲۰۰ متر از زمین‌های اطراف واقع‌شده است. در هر چهار طرف دژ، پرتگاه و شیب تند وجود دارد و همین موضوع باعث می‌شده تا دسترسی به آن توسط دشمن سخت باشد.

بخش بزرگی از برج و باروی قلعه ویران‌شده و تنها ۳ برج شمالی و جنوبی و شرقی به‌جای مانده‌اند که برج شرقی سالم‌تر است. ورود به قلعه تنها از یک ورودی در انتهای ضلع شمال‌شرقی و چند متر پایین‌تر از برج شرقی، میسر است و ورودی دیگر وجود نداشته و ندارد. این ورودی به‌گونه‌ای قرار گرفته که کوه هودکان مشرف بر آن است و افراد امکان دیدبانی از ورودی و قلعه را درگذشته داشته‌اند. در ورودی، تونلی با ۶ متر طول، ۲ متر عرض و ۲ متر ارتفاع وجود دارد که امنیت را دو چندان می‌کند.

خندقی به طول تقریبی ۵۰ متر و ۲ متر عرض در دامنه جنوبی قلعه وجود داشته که آن را پر از آب می‌کردند تا هرگونه راه نفوذ را مسدود کنند. بر روی دامنه‌های دیگر هم خندق‌هایی وجود دارد و دیوار بالایی آن‌ها به‌صورت مورب است تا عبور را ناممکن کند.

در ساخت دیوارهای چهارگانه قلعه نیز از شکل و وضع صخره‌ها تبعیت کرده‌اند و برای همین عرض قلعه در نقاط مختلف تفاوت دارد. طول این قلعه به حدود ۱۲۰ متر می‌رسد و عرض آن در نقاط مختلف بین ۱۰ تا ۳۵ متر است. شکل قلعه را به شتر خوابیده تشبیه کرده‌اند.

از بالای قلعه الموت دشت وسیع گازرخان در جنوب قلعه دیده می‌شود و دره الموت و رودخانه اندج در آن‌هم به چشم می‌خورند؛ این باعث می‌شده تا افراد دید بهتری به اطراف قلعه داشته باشند. در همه نقاط دیوارها و برج‌های اطراف قلعه، دیوار پشت‌بندی با ضخامت ۲ متر و ارتفاع ۸ متر ایجادشده است که به امنیت بیشتر کمک می‌کند.

مواد و مصالح مورداستفاده در قلعه الموت نیز در زمان خود جالب‌توجه است و شامل سنگ و ملات گچ، آجرهای مربعی به ضلع ۲۱ سانتی‌متر و ضخامت ۵ سانتی‌متر روی بنا، کلاف‌های چوبی برای نگهداری دیوارها و اتصال قسمت‌های جلوی برج‌ها به بخش‌های عقب، کاشی که یکی از نمونه‌های کشف‌شده آن قطعه‌ای به رنگ آبی آسمانی با نقش صورت آدمی است که قسمتی از چشم و ابرو و بینی آن به‌وضوح دیده می‌شود و تنپوشه های سفالی (لوله‌ها) به قطر ۱۰ سانتی‌متر می‌باشد.