مسجد جامع عتیق در جنوب شهر قزوین
مسجد جامع عتیق که به مسجد جامع و مسجد جامع کبیر نیز معروف است، یکی از مساجد تاریخی قزوین است که در جنوب این شهر جای دارد. این مسجد یکی از بزرگ‌ترین و کهن‌ترین مساجد ایران است که همه‌روزه گردشگران زیادی را به‌سوی خود جلب می‌کند.
فهرست مطالب
معرفی و تاریخچه مسجد جامع عتیق قزوین
این بنای تاریخی ارزشمند تا قبل از مسجد شدن، آتشکده‌ای ساسانی بوده است که با مسلمان شدن اهالی قزوین و مهاجرت گسترده قبایل عرب به این شهر مسجد می‌شود. گفته‌شده است این اتفاق در سال ۱۹۲ هجری قمری و به دستور هارون‌الرشید رخ می‌دهد، در واقع این مسجد بر روی خرابه‌های همان آتشکده ساسانی ساخته‌شده است. البته برخی از شنیده‌ها حاکی از آن است که هارون‌الرشید به همراه قاضی ابوالحسن محمدبن‌یحیی‌بن‌زکریا و صاحب‌ابی‌العباس‌بن‌سریح این مسجد را بنا کرده و عنوان طاق هارونی را به آن داده است.
مسجد جامع عتیق قزوین، در برهه‌های مختلف تاریخ مورد هجوم و حمله‌های بی‌شمار بوده اما در عین حال بارها و بارها نیز مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است. جالب است بدانید بخشی از ایوان جنوبی، که زیباترین و مهم‌ترین ایوان مسجد است، درگذشته‌هایی دور و در پی یورش مغولان و هجوم افغان‌ها به آتش کشیده می‌شود و در گذر زمان با احیا و مرمت جانی دوباره می‌گیرد.
علاوه بر ایوان جنوبی، سردر زیبای مسجد جامع قزوین نیز از آسیب روزگار در امان نمانده و آخرین بار در دوران قاجار مورد مرمت قرار گرفته است. اگرچه اصل بنای مسجد جامع به‌پیش از اسلام بازمی‌گردد؛ اما در فاصله سال‌های ۵۰۰ تا ۵۰۹ هجری قمری به دستور امیرخمارتاش (وزیر سلطان ملکشاه سلجوقی) بخش‌هایی چون گنبد آجری، صحن، مدرسه، خانقاه، چاه‌خانه و مقصوره خمارتاشی در ضلع جنوبی مسجد ساخته می‌شود و تغییرات زیادی نیز در دوران صفویه بر روی آن صورت می‌گیرد؛ به همین دلیل است که هر بخش از آن روایت از یک دوره تاریخی دارد.
معماری مسجد جامع عتیق قزوین
سبک معماری این مسجد مربوط به دوره سلجوقی و صفوی بوده و به باقی بناهای ساخته‌شده در این دوره‌ها تشابه زیادی دارد.
مسجد جامع قزوین، بنایی ست ۴ ایوانی که معماری متناسب با فرهنگ و اقلیم ایران دارد. این مسجد باشکوه، با صحنی به وسعت حدودی ۳,۵۰۰ مترمربع و ۸ شبستان، از بزرگ‌ترین مساجد ایرانی به شمار می‌رود. البته مسجد جامع عتیق قزوین تا قبل از دوران صفوی بسیار کوچک بوده، به‌گونه‌ای که نوشته‌ها حکایت از آن دارند که بنای اولیه آن تک ایوانی بوده و در برهه‌هایی از تاریخ فراخ‌تر شده و درگذر زمان ۴ ایوان در چهار سوی حیاطش به وجود آمده است. در دو طرف هر ایوان این مسجد، رواق‌هایی نشسته و بر روی هر رواق، نام امام جماعت‌های آن دوران به نگارش درآمده است. قدیمی‌ترین بخش این مسجد چشم‌نواز طاق هارونی ست، این طاق در کنار طاق احمدیه و در میان رواق‌های جنوبی قرار دارد.
بنای کم‌نظیر مسجد جامع عتیق قزوین شگفتی‌های معماری دوران مختلف تاریخ را به نمایش گذاشته و روایت‌هایی از دوران بنی‌عباس تا قاجاریه را در خود جای‌داده است. اگرچه بخش‌هایی از مسجد جامع قزوین، چون ایوان جنوبی، سر در ورودی و … در پی حوادث طبیعی همچون سیل و زلزله و هجوم و حمله مغولان دچار آسیب‌های فراوانی شده‌اند؛ اما طرح اولیه آن آن‌قدر قوی بوده است که توانسته بارها و بارها مورد مرمت قرار گیرد.
ایوان‌ها، مناره‌ها و اکثر رواق‌های این مسجد در زمان صفویه به آن اضافه‌شده و حالا این مرمت‌ها و اضافات، به مشخصه اصلی این مسجد درآمده است. گنبد فیروزه‌ای مسجد جامع قزوین هم که از دوره سلجوقیان به یادگار مانده از نوع گنبد دوپوش است و از اولین نمونه‌های ابتدایی ساخت گنبد در ایران محسوب می‌شود. خوشبختانه در حال حاضر نیز بخش‌هایی از معماری کم‌نظیر این مسجد تاریخی در حال مرمت است.
بخش‌های مختلف مجموعه
این مسجد دارای بخش‌های مختلفی است که در ادامه به توضیح مختصر آنها پرداخته می‌شود:
درب‌های ورودی به مجموعه و مرمت آن
این مسجد در قرن هفتم درهای متعدد داشته است که در کتاب «التدوین فی اخبار قزوین» تألیف عبدالکریم رافعی از آنها یادشده است. اما در حال حاضر مسجد دو ورودی دارد. ورودی اصلی در مشرق و ورودی فرعی در شمال غرب ساختمان قرار گرفته است.
ورودی اصلی سردری باشکوه دارد که سازنده آن شناخته نیست، اما بر اساس کتیبه‌های موجود در سال ۱۱۹۱ هجری قمری توسط فردی به نام «محمدصادق» از اهالی قزوین مرمت‌شده است و بار دیگر نیز در سال ۱۲۵۱ هجری قمری توسط علی‌نقی میرزا پسر فتحعلی‌شاه که در آن هنگام فرمانروای قزوین بود، مرمت شد. آخرین بار نیز در سال ۱۳۵۳ هجری قمری، حاج مهدی معمار قزوینی سردر و هشتی آن را تغییراتی داده و با آجرتراش بازسازی نموده است.
حیاط مجموعه
پس از ورودی اصلی حیاط باریک و دراز واقع‌شده است که عرض آن بیست متر و در شمال و جنوب آن حجره‌هایی ساخته بودند که تا پیش از دوران معاصر، مسکن فقرا و بیماران بود و در دوره پهلوی حجره‌ها را مسدود کردند. این حیاط احتمالاً بازمانده مدرسه‌ای قدیمی است. در انتهای این حیاط، دری دیگر و در پشت آن کریاسی زیبا قرار دارد که به حیاط بزرگ مسجد وارد می‌شود.
ایوان جنوبی
مهم‌ترین و زیباترین ایوان مسجد جامع قزوین، ایوان جنوبی آن است که ساختمانی دو آشکوبه دارد (اشکوب در معماری به معنای طبقه و سقف است). در میان دو اشکوب این ایوان کتیبه‌ای به خط نستعلیق قرار دارد و در بلندای اشکوب دوم نیز کتیبه‌ای نشسته که منقوش به سوره مبارکه جمعه است. در سمت راست ایوان جنوبی مسجد، لوحی قرار دارد که قدمتش به سال ۱۰۸۱ هجری قمری و دوران شاه سلیمان صفوی بازمی‌گردد و لوح سمت چپ ایوان نیز مربوط به زمان فتحعلی شاه و سال ۱۲۳۸ هجری قمری است. بر روی این الواح، قوانین مخارج مسجد نگاشته شده است، این قوانین شامل حقوق مؤذن، حقوق خادمان و … می‌شود.
ایوان شمالی
ایوان شمالی با دو مناره بلند که در طرفین آن قرار دارد و با کاشی‌های رنگانگ مزین است، به‌احتمال قوی از بناهای شاه‌طهماسب صفوی است. اما به دلیل گذشت زمان کتیبه آن از میان رفته است و نمی‌توان در این زمینه با قطعیت اظهار نظر کرد.
کاشی‌های این ایوان و مناره‌های به‌مرور زمان ریخته و از میان رفته بود تا آنکه در بین سال‌های ۱۳۱۲ و ۱۳۱۳ هجری قمری به دستور علی‌اصغر اتابک توسط سعدالسلطنه، حاکم وقت قزوین، تعمیر شد.
ایوان غربی
این ایوان که رویاروی ایوان شرقی نشسته است در دو سوی خود دو راهروی شمالی و جنوبی دارد و در زمان شاه سلیمان صفوی ساخته‌شده است. اگرچه درگذشته این ایوان تزئیناتی زیبا و کاشی‌کاری رنگارنگی داشته اما متأسفانه از آن‌همه شکوه و شگفتی چیزی باقی نمانده است.
ایوان شرقی
از جزئیات ایوان شرقی و تاریخچه آن اطلاعات روشنی در دست نیست اما باقرخان سعدالسلطنه فرماندار وقت قزوین به دستور و هزینه میرزاعلی اصغرخان عطابیک در سال‌های ۱۳۱۲ و ۱۳۱۳ هجری قمری این ایوان را از نو بنا می‌کند. البته متأسفانه تا به امروز، این ساخت‌وساز نیمه‌کاره باقی‌مانده است.
سرداب یا زیرزمین
سرداب یا زیرزمین این بنا که حالا بخشی از کتابخانه بزرگ این مسجد شده، درگذشته کاربری دیگری داشته و در تابستان محل اقامه نماز جماعت بوده است. این بخش از مسجد جامع قزوین در سال ۱۳۱۳ هجری قمری توسط باقرخان سعدالسلطنه و به امر و هزینه میرزاعلی اصغر خان عطابیک ساخته‌شده است.
آبخوری
در حیاط این مسجد تاریخی آبخوره وجود دارد. این آبخوری که میان حوض و ایوان شرقی بنا نشسته است با ده پله به قنات خمارتاش (وزیر سلجوقی و حاکم قزوین در دوره‌ای از تاریخ) می‌رسد، آب این قنات از دل آبخوره می‌گذرد و به جنوب شهر می‌رود و بیرون دروازه امامزاده حسین نمایان می‌شود.
طاق هارونی
در میان رواق‌های جنوبی این مسجد دو صُفه (در معماری به ایوان و تالاری که با طاق پوشیده شده باشد صُفه می‌گویند) نشسته که یکی از آنها طاق هارونی است. به گفته مورخان این طاق، قدیمی‌ترین بخش مسجد جامع قزوین است که به‌فرمان هارون‌الرشید بنا شده و در ساختمان آن مصالحی چون خشت خام بزرگ، گل‌ولای به‌کاررفته است. طاق هارونی یا گنبد هارونی که به آن مقصوره کهن نیز می‌گویند به دهلیز ورودی این مسجد منحصربه‌فرد و پرشکوه متصل است.
طاق جعفری
طاق جعفری یا مقصوره خمارتاشی پشت ایوان جنوبی قرار دارد که کار ساختمان آن در شوال ۵۰۰ هجری قمری به دستور امیرزاهد خمارتاش بن عبدالله عمادی آغاز شد و در رجب سال ۵۰۹ هجری قمری پایان یافت. روسازی این گنبد از کاشی لاجوردی است و توسط سعدالسلطنه انجام‌شده است. در وسط دیوار جنوبی مقصوره، محرابی است که از سنگ‌های مرمر صیقلی و شفاف بنا شده و با کاشی‌های رنگارنگ زینت یافته است. قطعه مرمری که در وسط محراب است نازک و شفاف است به‌طوری‌که تابش آفتاب از آن عبور می‌کند.
طاق حلاج
صفه دیگر این مجموعه، طاق احمدیه یا تاق حلاج است. رواقی که در مغرب ایوان جنوبی است و همچنین سرداب یا زیرزمین مسجد را که در تابستان اقامه نماز جماعت و مجلس وعظ در آن منعقد می‌شد، سعدالسلطنه حکمران قزوین به هزینه و دستور علی‌اصغرخان اتابک در سال آخر سلطنت ناصرالدین‌شاه بنا کرده‌است و رواق واقع در جنوب ایوان غربی را حاج محمدعلی که یکی از تجار قزوین بوده است، به سال ۱۳۲۰ هجری قمری بنیان گذاشته است.
مناره‌های مسجد جامع عتیق قزوین
بر بلندای مسجد جامع قزوین دو مناره باشکوه قرار دارد، این دو گلدسته بلندبالا بوی خوش اخلاص و نوای دل‌انگیز اذان را به همگان می‌رساند. نقش‌ونگارهای رنگارنگ و کاشی‌کاری‌های خشتی آن نیز نشان از دوره قاجاریه دارد.
گنبد سلجوقی مسجد جامع عتیق قزوین
گنبد فیروزه‌ای مسجد جامع قزوین با نقشی موج‌دار، روایت از عهدی دیگر دارد. این گنبد زیبا و چشم‌نواز که بر روی چهارپایه نشسته، مربوط به قرن ششم هجری قمری و هنر معماری سلجوقیان است.
کتیبه سر در مسجد
از آنجا که این کتیبه تاریخی در گذر زمان آسیب‌های فراوانی به خود دیده، در حال حاضر تنها بخشی از آن به این مضمون باقی‌مانده است: به سرکاری کیخسرو غلام خاصه شریفه به اتمام رسید.
کتیبه یکی از درهای مسجد (در جهت آخرین طاق نمای شمالی): بر روی این درگاه کتیبه‌ای قرآنی قرار دارد.
کتیبه هشتی ورودی اصلی مسجد: رباعی زیر بر روی این کتیبه نگاشته شده است: این مسجد که بود در قزوین الحق نبود قرینه‌اش روی زمین ** کریاس و درش جدا بشد از بنیان مهدی سنمار ز نو ساخت متین
کتیبه‌های گنبدخانه: در این قسمت از مسجد ۵ کتیبه چشم‌نواز و دیدنی قرار گرفته است که مربوط به دوره خمارتاش هستند. این کتیبه‌های زیبا بدین شرح هستند:
۱– کتیبه اول: در این کتیبه اطلاعاتی چون نام سازنده گنبد و مدت‌زمان ساخت آن به خط ثلث نوشته‌شده است. این کتیبه بر روی ۸ ضلع گنبد نشسته است.
۲– کتیبه دوم: بر روی این کتیبه نام روستاها و مزارع به خط کوفی جلی نگاشته شده است.
۳– کتیبه سوم: بر روی این کتیبه که از شرق محراب به غرب آن کشیده شده، با خط کوفی مارپیچی سوره بقره نوشته‌شده است.
۴– کتیبه چهارم: این کتیبه از شرق محراب به انتهای ضلع شمالی کشیده شده و به خط ثلث شرحی از موقوفات خلدآشیان خمارتاش بن عبدالله نوشته‌شده است.
۵– کتیبه پنجم: این کتیبه بر ضلع شرقی نشسته است. بر روی این کتیبه وقف‌نامه و شرح تقسیم آب قنات خمارتاش به خط نسخ کوفی نوشته‌شده است.
کتیبه‌های بین دو اشکوب در ایوان جنوبی: در میان دو اشکوب این ایوان کتیبه‌ای به خط نستعلیق و به رنگ لاجوردی بر روی کاشی لیمویی نوشته‌شده است.
کتیبه بالای اشکوب دوم در ایوان جنوبی: بر روی این کتیبه سوره جمعه با خط نسخ عالی نگاشته شده است.
لوح‌های دو سوی ایوان جنوبی: لوح سمت راست ایوان مربوط به دوران شاه سلیمان صفوی و لوح سمت چپ آن نیز منصوب به فتحعلی شاه است. بر روی این دو لوح، قوانین مخارج مسجد را نگاشته‌اند.
آب‌انبار مسجد جامع عتیق قزوین
در جلوی خان مسجد، آب‌انباری قرار دارد که آن را به‌عنوان آب‌انبار مسجد جامع قزوین می‌شناسند، به گواه کتیبه ساده‌ای که بر ورودی این آب‌انبار نشسته، ساخت این بنا مربوط به سلطنت شاه سلیمان صفوی ست. آب‌انبار مسجد جامع قزوین، مخزنی پرگنجایش و دیوارهایی ضخیم دارد و با ۳۷ پله به عمق زمین می‌رود. در حال حاضر این آب‌انبار تاریخی، کهن‌ترین آب‌انباری ست که در شهر قزوین وجود دارد و در سال ۱۳۷۷ به شماره ۲۰۸۰ در فهرست ملی کشور به ثبت رسیده است.
موزه‌های مسجد جامع عتیق قزوین
اگرچه درگذشته مسجد جامع قزوین، میزبان دو موزه سنگ و سفال و دریچه بوده است اما در حال حاضر آثار موزه سنگ و سفال جمع‌آوری و به عمارت عالی‌قاپو انتقال‌یافته و موزه دریچه نیز برچیده شده است.
اطلاعات بازدید
درصورتی‌که علاقه دارید از مسجد جامع عتیق قزوین دیدن کنید، اطلاعات زیر برای شما مفید خواهد بود.
ساعات بازدید از مسجد جامع عتیق قزوین
این مجموعه همه‌روزه از اذان صبح تا اذان مغرب پذیرای علاقه‌مندان و گردشگران است. نماز جماعت نیز در این مجموعه برپا می‌شود.
بهای بلیط مسجد جامع عتیق قزوین
بازدید از این مکان تاریخی و زیبا برای علاقه‌مندان رایگان است.
ثبت در آثار ملی ایران
این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ هجری شمسی با شماره ثبت ۱۲۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
آدرس مسجد جامع عتیق
قزوین، خیابان شهدا، نرسیده به خیابان تهران قدیم
جهت رزرو هتل در قزوین کلیک کنید
اطلاعات بیشترخرید بلیط هواپیما از مبدا قزوین
اطلاعات بیشترخرید بلیط هواپیما به مقصد قزوین
اطلاعات بیشترمشخصات مکان
دوره اثر
حکومت عباسی
سال ساخت
192 هجری قمری
ساعات بازدید
همه روزه از اذان صبح تا اذان مغرب
بهای بلیط
رایگان
تاریخ ثبت در آثار ملی ایران
۱۵ دی ۱۳۱۰
شماره ثبت در آثار ملی ایران
121
آدرس
خیابان شهدا، نرسیده به خیابان تهران قدیم
موقعیت مکانی
شهر های نزدیک
قزوین
12 مکان ثبت شدهتبلیغات
