مسجد نصیرالملک در مرکز شهر شیراز

مسجد نصیرالملک یکی از مساجد قدیمی شیراز است که در محله گود عربان که در قدیم به محله اسحق بیگ معروف بوده، واقع در جنوب خیابان لطفعلی‌خان زند و در نزدیکی شاه‌چراغ قرار دارد. ساخت این مسجد در تاریخ ۱۲۹۴ هجری قمری آغاز شد و در تاریخ ۱۳۰۵ هجری قمری به‌پایان رسید.

از نظر بررسی تاریخچه مسجد نصیرالملک می‌توان گفت که در سال ۱۲۹۳ هجری قمری حاکم فارس، میرزا حسن علی‌خان، ملقب به نصیرالملک تصمیم گرفت مسجدی از خود به یادگار بگذارد، به همین جهت دستور ساخت مسجد نصیرالملک را صادر کرد. میرزا حسنعلی خان نصیرالملک از خانواده مشهور قوام شیرازی و پسر قوام‌الملک بود و از اعیان و اشراف دوره قاجاریه به شمار می‌رفت. وی در زمان سلطنت ناصرالدین‌شاه، حکومت شیراز و فارس را برعهده داشت و به‌عنوان حاکمی عادل و با انصاف شهرت داشت. مرحوم نصیرالملک املاک فراوانی داشت که از جمله آن‌ها می‌توان به قسمتی عمده از شهرک سعدی در شیراز، مزرعه‌ای بزرگ در اطراف شیراز، چندین روستا در شهرستان بیضا، و چند روستا در اطراف فسا و سروستان و غیره اشاره کرد. او همه دارایی خود را وقف امور خیریه کرد و امروزه نوادگان وی تولیت موقوفه نصیرالملک را بر عهده‌دارند و درآمد حاصل از اموالش را صرف امور خیریه می‌کنند.

مسجد نصیرالملک در زمینی به وسعت ۲,۸۹۰ مترمربع بنا شده و زیربنای آن ۲,۲۱۶ مترمربع است. یکی از ویژگی‌های بارز مسجد نصیرالملک کاشی‌کاری و مقرنس‌کاری چشم‌نواز آن است و از این حیث به‌عنوان ارزنده‌ترین مسجد ایران شناخته می‌شود. نکته جالب‌توجه، نبود گنبد در این مسجد است که نشان می‌دهد این بنای مذهبی، کاملاً شخصی بوده و عموم مردم از آن استفاده نمی‌کردند.

کاشی‌کاری این مسجد بسیار تماشایی است و نمونه آن در جای دیگری دیده نمی‌شود. یکی از ویژگی‌های این کاشی‌کاری استفاده از رنگ صورتی به‌عنوان رنگ غالب است که در هیچ مسجد ایرانی دیگری به چشم نمی‌خورد. مقرنس‌کاری مسجد نصیرالملک نیز در نوع خود بی‌نظیر و ظرافت آن مثال‌زدنی است. ساختار شبستان و استفاده از شیشه‌های رنگی در آن نیز از جمله جلوه‌های افسونگر این مسجد به شمار می‌رود.

این مسجد دو ایوان کم‌عرض یا طاق‌نما دارد که در بسیاری منابع با نام ایوان از آنها یادشده است. این دو بخش روبه‌روی هم قرار دارند اما شبیه هم نیستند و عبارت‌انداز:

۱– طاق‌نمای شمالی:

طاق‌نمای شمالی با نام طاق مروارید یا شاه‌نشین شناخته می‌شود و با ۸ متر ارتفاع به‌صورت کانه‌پوش ساخته‌شده است. همه تصور می‌کنند که زیباترین قسمت این مسجد، شبستان آن است که شیشه‌های رنگی دارد؛ اما درواقع این ایوان مروارید است که از نظر معماری و طرح‌های به‌کاررفته به‌عنوان تماشایی‌ترین بخش مسجد نصیرالملک شناخته می‌شود.

داخل و بیرون این طاق‌نما با کاشی هفت‌رنگ تزیین‌شده و بر جای‌جای آن آیات قرآنی به چشم می‌خورد. ورودی این ایوان از دو طاق‌نمای کوچک میسر است که در سمت چپ و راست قرار دارد. سه نیم‌طاق در سه طرف این قسمت وجود دارد و از سمت چهارم به صحن راه پیدا می‌کند. این ایوان دارای ۴ غرفه است که در سمت چپ و راست و در طبقه دوم قرار دارند و در سمت چپ تاریخ ۱۲۹۹ هجری قمری حک‌شده است. در لابه‌لای آجرهای بدنه این طاق چوب‌هایی به‌کار گذاشته‌اند تا از آسیب به بنا در هنگام زلزله جلوگیری کنند.

سقف طاق نمای مروارید مقرنس‌کاری شده است و نمونه‌ای از سقف‌های پنج کاسه‌ای به شمار می‌رود. در سال‌های دور به این ایوان «پن کاسه» نیز می‌گفتند اما به‌تدریج نام مروارید را بر آن نهادند. دلیل این نام‌گذاری تورفتگی ایجادشده در طاق‌های آن است؛ بد نیست بدانید به حالت تورفتگی صدف که مروارید درون آن قرار می‌گیرد پن کاسه گفته می‌شود.

۲– طاق‌نمای جنوبی:

طاق‌نمای جنوبی دارای کاربری خاصی نیست و تنها به‌منظور قرینه‌سازی با ایوان شمالی ایجادشده است. این طاق‌نما ارتفاعی کمتر از طاق مروارید دارد و تمام سطح بیرونی و داخلی آن به کاشی‌کاری و سقف آن نیز مانند طاق شمالی به مقرنس‌کاری مزین است. دو گلدسته بر فراز این طاق‌نما دیده می‌شود که باعث شده تا طاق‌نمای جنوبی و شمالی با هم تقارن نداشته باشند.

در دو طرف طاق‌نمای اصلی، دو طاق نمای کوچک‌تر به چشم می‌خورد که در هر یک از آنها یک در وجود دارد که هم‌اندازه نیستند و یکی از این آنها به داخل اتاق کوچک و دیگری به گلدسته‌ها راه پیدا می‌کند. همین مسئله تقارن در طاق‌نمای جنوبی را برهم زده است.

شبستان به فضایی مسقف در مساجد گفته می‌شود که ستون‌های یک‌شکل و موازی دارد و از یک طرف به صحن یا حیاط مرکزی مسجد پیدا می‌کند. مسجد نصیرالملک دو شبستان دارد که برخلاف بیشتر مساجد به خاطر جهت‌گیری ساختمان، در امتداد محور قبله قرارگرفته‌اند. در ادامه به معرفی این شبستان‌ها می‌پردازیم:

۱– شبستان شرقی، موزه اوقاف

شبستان شرقی یک شبستان زمستانه محسوب می‌شود که از ایوان جلوی آن قابل‌دسترسی است. این ایوان با ۸ طاق‌نما از حیاط مسجد جداشده و موزه اوقاف در آن برپاست. آیات قرآنی و کاشی‌کاری‌هایی با نقش گل‌وبوته بر دیوار و پیشانی طاق‌نما جلوه خاصی به این ایوان بخشیده و آن را آراسته کرده‌اند.

هفت ستون بدون طرح و ساده در شبستان شرقی دیده می‌شود که در وسط فضا و در یک ردیف قرار دارند و سقف نیز با کاشی‌کاری معقلی مزین شده است. در کاشی‌کاری معقلی، کاشی‌های کوچک را در کنار هم می‌چینند تا نقش موردنظر به‌دست آید.

در پشت شبستان شرقی، دری وجود دارد که به چاه بزرگی موسوم به گاو چاه یا گاورو باز می‌شود. گاو چاه به چاه‌هایی گفته می‌شود که با استفاده از حیوانات از آن آب می‌کشیدند. در تابستان‌ها، گاوها را به چاه می‌بستند و آب موردنیاز برای آبیاری و شرب را از آن به‌دست می‌آوردند. این قسمت در مسجد نصیرالملک محل نگهداری و هدایت حیوان آبکش بوده است. حیوان سطل آب را از چاه می‌کشیده و در یک حوضچه خالی می‌کرده تا از فواره حیاط بیرون بزند.

یک دالان از دیگر عناصری است که در این فضا به چشم می‌خورد. نام محمدحسن معمار و محمدرضا کاشی‌پز که از معماران و سازندگان مسجد بوده‌اند در این قسمت و بر روی یک تابلو دیده می‌شود و از سال ۱۲۹۳ هجری قمری به‌عنوان تاریخ شروع و ۱۳۰۵ هجری قمری به‌عنوان تاریخ پایان یادشده است. شعر زیر از سعدی در پایین این تابلو نقش بسته است:

غرض نقشی است کز ما بازماند که هستی را نمی‌بینم بقایی

مگر صاحبدلی روزی به رحمت کند در حق استادان دعایی

۲– شبستان غربی، تماشایی‌ترین قسمت مسجد

تماشایی‌ترین قسمت مسجد نصیرالملک، شبستان غربی یا شبستان تابستانه آن است که یکی از زیباترین شبستان‌های مساجد ایران به شمار می‌رود. در این قسمت از سنگ گندمک استفاده‌شده و در سنگ‌تراشی و تزیین آن الگوبرداری از مسجد وکیل شیراز به چشم می‌خورد. پوشش‌های مدور یا عرقچین‌ها در بین تویزه‌های این شبستان ارتفاع کمی دارند اما بسیار زیبا به نظر می‌رسند.

طاق و دیوارهای شبستان غربی با کاشی‌کاری‌های زیبا مزین شده و کف مسجد پوشیده از کاشی‌های فیروزه‌ای و نمای آن نیز آجری است. در سقف نیز نقش گل‌وبوته و نقوش اسلیمی و آیات قرآنی به خط ثلث عالی به چشم می‌خورد. درگذشته نقاشی‌هایی از گل سرخ نیز در این شبستان دیده می‌شد؛ اما در تعمیرات حدود ۷۰ سال پیش، با کاشی فیروزه‌ای روی آن را پوشاندند.

از تزیینات چشم‌نواز که بگذریم، اولین نکته در مورد این شبستان ستون‌های سنگی آن است که در دو ردیف ۶ تایی قرارگرفته‌اند و تعداد آنها به نیت دوازده امام به ۱۲ عدد می‌رسد. این ستون‌های قطور، طرحی مارپیچ دارند و یکی از زیباترین ستون‌های اماکن تاریخی شیراز به شمار می‌روند. هفت طاقِ چشمه‌ای در بین هر دو ستون قرارگرفته و در انتها محراب زیبایی وجود دارد که با ایجاد یک فرورفتگی در بدنه چوبی شبستان ایجاد شده است. جنس کف محراب از مرمر است و سطح آن پایین‌تر از کف شبستان قرار دارد.

این شبستان، هفت در چوبی با شیشه‌های رنگارنگ دارد که رو به صحن باز می‌شوند. مسجد نصیرالملک شهرتش را مدیون همین شیشه‌های رنگی است که به هنگام تابش آفتاب نمایشی بی‌نظیر به راه می‌اندازند. این جلوه رنگین‌کمانی، کاری از استاد حاج میرزا آیت است و هر چشمی را به خود خیره می‌کند.