آثار ملی ثبت شده در ایران
آذربایجان شرقی
تبریز
مسجد جامع تبریز در مرکز این شهر
مسجد جامع تبریز که به مسجد جمعه و مسجد جامع کبیری نیز معروف است، یکی از جاذبه‌های زیبا و تاریخی این شهر است که در خیابان مطهری تبریز و در دل بازار قدیمی جای دارد. این مکان زیبا همه‌روزه پذیرای علاقه‌مندان بسیاری است و گردشگرانی که به شهر تبریز می‌روند، علاوه بر دیدن بازار تاریخی این شهر می‌توانند از این مسجد و سایر نقاط گردشگری اطراف بازار دیدن کنند و از آن لذت ببرند.
معرفی مسجد جامع تبریز
این مسجد که مربوط به دوره سلجوقیان تا دوره قاجار است، از ابتدای تأسیس به‌عنوان مسجد جامع شهر تبریز به شمار می‌آمده و بازار تبریز، گرداگرد آن شکل گرفته‌است.
مسجد جامع تبریز در انتهای بازار تبریز و ضلع جنوبی صحن مدرسه طالبیه و بین مسجد حجت‌الاسلام و مسجد میرزا اسماعیل خاله اوغلی واقع است و یکی از قدیمی‌ترین ابنیه تاریخی این شهر به‌شمار می‌آید.
تاریخچه مسجد جامع تبریز
مسجد جامع تبریز که به مسجد جمعه و جامع کبیری نیز شهرت یافته است، از جمله کهن‌ترین عمارات تاریخی و جاهای دیدنی تبریز محسوب می‌شود که طبق نوشته‌های مورخان و پیشینیان، از بدو احداث، به‌عنوان مسجد جامع این شهر مورد استفاده قرار گرفته است. طبق اسناد تاریخی موجود، مورخان و باستان‌شناسان، قدمت این بنای زیبا و باشکوه را به دوران حکومت پادشاهان سلجوقی (قرون پنجم تا ششم هجری قمری) تخمین زده‌اند.
متأسفانه به دلیل زمین‌لرزه‌ای که در سال ۱۱۹۳ هجری قمری در شهر تبریز به وقوع پیوست، قسمت‌هایی از این اثر تاریخی از جمله چندین طاق آن، دچار تخریب و آسیب‌دیدگی شد. البته مدت‌زمانی پس از زلزله و مصادف با دوران آغازین پادشاهی قاجار، فردی به نام حسینقلی خان دنبلی که از حاکمان وقت این دیار به شمار می‌آمد، این مسجد کهن را مورد ترمیم و بازسازی قرار داده و مسجد کنونی را احداث کرده است.
امروزه به دلیل فقدان ساختمان اولیه مسجد جامع تبریز و مستندات تاریخی، نمی‌توان تاریخ ساخت و نام بانی عمارت نخستین مسجد را تعیین کرد. در کتاب مرزبان‌نامه، از جوامع ساکن در تبریز (سال‌های ۶۰۷–۶۲۲ هجری قمری)، سخن به میان آمده و از مسجدی که توسط عبدالله بن عامری ساخته‌شده و متعلق به صدر اسلام است، نوشته‌هایی برجای مانده است. همچنین در سال ۱۰۸۷ هجری قمری، حاج طالب خان تبریزی که بانی مدرسه طالبیه این شهر محسوب می‌شود، در وقف‌نامه مربوط به مدرسه خود، این مسجد را مسجد جامع کبیر تبریز معرفی می‌کند. سید محمدرضا طباطبایی تبریزی، در کتابی به نام تاریخ اولادالاطهار، بنای مسجد را بدون ارائه هیچ مدرک و سند متعلق به دوران صدر اسلام دانسته و عبدالله ابن عامری را به‌عنوان بانی آن معرفی کرده است. پر واضح است که بر اساس نظریات ذکرشده، می‌توان ساختمان ابتدایی مسجد جامع تبریز را به دوران حکومت سلجوقیان نسبت داد که در مدت‌زمان‌های طولانی، به‌عنوان مکانی باشکوه و ارزشمند مورد استفاده قرار گرفته است.
پس از تعمیرات صورت گرفته در دوران قاجار، در عصر کنونی نیز اقداماتی برای تعمیر و بازسازی بخش‌های مختلف این عمارت زیبای تاریخی انجام‌شده است که می‌توان حاج محمدباقر کلکته را به‌عنوان بانی بخش اعظمی از این مرمت و بازسازی‌ها معرفی کرد. وی کتابخانه و تالاری مطلوب و درشان مطالعات علوم دینی برای استفاده از طلاب، احداث کرد. البته با توجه به تعمیرات و بازسازی‌هایی که در این مکان مقدس صورت گرفته، مسجد از شکل و ترکیبی تقریباً جدید و تازه برخوردار شده است. اما حضور طاق‌های بلند و آجرهای بسیار بزرگی که در ساخت آن استفاده‌شده و همچنین پایه‌های قطور مسجد، به‌وضوح نشان‌دهنده پیشینه طولانی و قدمت بسیار این عمارت ایران کهن خواهد بود.
معماری مسجد
همان‌گونه که در بخش تاریخچه مسجد بیان شد، نمی‌توان زمان دقیقی را برای احداث ساختمان اولیه این عمارات ارزشمند تاریخی بیان کرد، طبق مطالعات کارشناسان معماری و نوشته موجود از مورخین، به نظر می‌رسد که این مسجد در ابتدا نمازخانه‌ای به نام جامع تبریز بوده که در دوران مختلف و باهمت و هنرمندی گذشتگان، تغییراتی جامع را به خود دیده است. اما در مورد معماری انجام‌شده در این بنای کهن، صحبت‌ها و نظرات کارشناسانه جالب و قابل‌توجهی مطرح‌شده است که در ادامه به آن‌ها خواهیم پرداخت.
بر اساس اظهارات کارشناسان معماری، مسجد جامع تبریز در ابتدا به‌صورت مسجدی یک ایوانه احداث‌شده که به‌مرور زمان و با نظر و صلاحدید مسئولان آن دوره، به مسجدی دو ایوانه تغییر شکل داده است. بسیاری از باستان‌شناسان بر این باورند که سازندگان آن، سبک و اصول ساخت کاخ فیروزآباد را به‌عنوان الگوی احداث این مسجد در نظر گرفته و آن را بنا کرده‌اند.
امروزه آنچه در طرح و شکل بنای باقی‌مانده مسجد جامع تبریز مشاهده می‌شود، زمینی است مستطیل شکل که با مصالحی همچون آجر و گچ ساخته‌شده است. معماران این عمارت، ۲ در ورودی را برای آن تعبیه کرده که یکی در بخش شمال و دیگری در قسمت جنوبی بنا قرار دارد. ورودی واقع در شمال به‌طرف صحن و ورودی بخش جنوبی به سمت کوچه کنار مسجد باز می‌شود. البته باید توجه داشت که پس از داخل شدن به درب جنوبی، وارد الچاق مسجد (مسجد زمستانی) شده و پس‌ازآن می‌توان به درون بنا وارد شد.
عمارت مسجد جامع از طولی حدود ۶۲ متر که از بخش جنوب به شمال ادامه یافته برخوردار است. بخش میانی آن نیز متشکل از طاقی رفیع و وسیع است که معمار و سازندگان آن، عرضی برابر با ۱۵ متر را برای این بخش در نظر گرفته‌اند. جالب است بدانید که طول مسجد نیز توسط دو جرز وسیع به دو قسمت مجزا تقسیم شده است. طراح این عمارت، یکی از قسمت‌ها را با طولی برابر با ۲۸ متر و کم عرض‌تر از بخش دوم (بخش جنوبی) که از طولی برابر با ۳۲ متر برخوردار است، طراحی کرده است. در انتهای این قسمت از مسجد، محرابی ساده و بی‌تکلف که از سنگ مرمر سفید تشکیل‌شده است، بسیار چشم‌گیر و زیبا جلوه می‌کند.
طراح هنرمند محراب مسجد جامع تبریز، همچون سبک معماری دوران صفویان، طرحی مارپیچ را برای تزئین این بخش از عمارت در نظر گرفته است که آمیزه‌ای از سادگی و هنر کم‌نظیر استادکاران ایران کهن به شمار می‌آید. پایه‌های ایجادشده مسجد، از قطر زیادی برخوردار بوده که استفاده از آجرهای بزرگ در ساخت آن نیز از جمله نکات جالب و ستودنی آن‌ها محسوب می‌شود.
در قسمت‌های شرق و غرب بخش جنوبی مسجد، تعداد ۵ طاق که از دو طبقه و به ابعادی برابر با ۶۰ متر و ۳۰ سانتیمتر عرض و ۶۰ متر و ۴۰ سانتیمتر طول تشکیل‌شده، توسط سازندگان این اثر بازمانده از ایران کهن احداث‌شده است. طبق بیانات معماران و باستان‌شناسان، این طاق‌ها طی بازسازی و تعمیرات صورت گرفته در ابتدای حکومت پادشاهان قاجار ایجاد شده است. باوجود عظمت و شکوه این بنای تاریخی، به‌وضوح می‌توان بی‌آلایشی، عدم تجمل‌گرایی و تزئینات بیش از حد را در این مکان مقدس مشاهده کرد. به‌گونه‌ای که اثری از کاشی‌کاری و حجاری در هیچ‌یک از بخش‌های آن نخواهید یافت.
ویژگی گچ بری‌های مسجد جامع تبریز
یکی از شاخص‌ترین ویژگی‌هایی که از لحاظ بصری و غنای معماری در مسجد جامع تبریز وجود دارد این است که گچ بری‌های این بنا بسیار شاخص و تاریخی می‌باشند. این گچ بری‌ها به‌صورت رنگی هستند و زمان شکل‌گیری آن‌ها نیز به دوره ایلخانان و سلجوقیان بازمی‌گردد. البته این نکته نیز گفتنی است که این گچ بری‌ها به خاطر زلزله‌ای که در سال ۱۱۹۳ هجری قمری اتفاق افتاد به خاطر تعمیر و بازسازی محراب و شبستان تا به حدودی پنهان‌شده بودند. البته این روزها دیگر مرمت و بازسازی مجدد این مسجد به‌پایان رسیده است و این گچ بری‌ها کاملاً قابل‌دیدن هستند.
ویژگی سنگ‌نوشته‌های مسجد جامع تبریز
در مسجد تاریخی شهر تبریز همانند بسیاری از مساجد تاریخی و کهن دیگر در ایران، تعدادی سنگ‌نوشته و کتیبه تاریخی وجود دارد که پس از کشف آن‌ها؛ بر روی بخش غربی طاق مرکزی و بر بالای درب قسمت شمالی مسجد قرار گرفته است. یکی از کتیبه‌ها از سنگ مرمر ساخته‌شده است و بر روی آن داستانی از خواب شاه تهماسب صفوی حک‌شده است. نوشته‌های این کتیبه می‌گوید که این شاه صفوی، خواب امام زمان (ع) را دیده است و امام غایب در آن به این پادشاه امر به برداشتن مالیات مردم و مهربانی و گذشت نسبت به آن‌ها دعوت می‌نماید.
کتیبه دوم هم نوشته‌های آن حکایت از دستوری که شاه سلطان حسین صفوی مبنی بر دستور بسته شدن قمارخانه‌ها، چرس فروش‌ها را به بیگلربیگی آذربایجانی و رستم خان سالار سپه داده است و خواسته که همه متخلفین را شلاق بزنند. همچنین در قسمتی دیگر از این کتیبه آماده است که این پادشاه از مردن خواسته که به فعالیت‌هایی مثل؛ گرگ دوانی، کفتربازی، گاوبازی و یا قوچ بازی نپردازند تا از بروز اختلاف و فساد جلوگیری شود.
ساعات بازدید از مسجد جامع تبریز
این بنای زیبا و تاریخی همه‌روزه از ساعت ۸ الی ۱۸ پذیرای علاقه‌مندان است.
ثبت در آثار ملی ایران
این اثر در تاریخ ۱۵ دی‌ماه ۱۳۱۰ با شماره ثبت ۱۷۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
آدرس
تبریز، خیابان شهید مطهری، داخل بازار، سرای حاج علی‌اکبر بزرگ
