باغ عفیف‌آباد (گلشن) در بلوار مصلی نژاد شیراز

باغ عفیف‌آباد یا گلشن از آثار تاریخی شهر شیراز است و هم‌اکنون در اختیار ارتش قرار دارد و یکی از بزرگ‌ترین موزه‌های سلاح خاورمیانه در آن وجود دارد. این باغ نمونه کاملی از هنر گل‌کاری ایرانی است.

در دوره قاجار و سال ۱۲۸۴ هجری قمری بود که میرزاعلی محمدخان قوام‌الملک دوم بنایی را در یکی از محله‌های اعیان‌نشین شیراز ساخت. علی محمدخان پسر حاج علی‌اکبرخان قوام بود و به قوام‌الملک شهرت داشت. خاندان قوام شیرازی از خاندان‌های قدرتمند و با نفوذ شیراز در دوره قاجار بودند و تسلط زیادی بر این منطقه داشتند. میرزاعلی محمدخان برای احداث بنای شاهانه‌اش باغی را در خیابان عفیف‌آباد کنونی خرید که به دوره صفویان تعلق داشت. یعقوب‌خان ذوالقدر (حکمران فارس در زمان شاه‌عباس) قلعه‌ای محکم از سنگ‌های گورستان جعفرآباد و مصلی در باغ ساخت و نامش را گلشن نهاد. ساختمان به‌مرور زمان تخریب‌شده بود و حال نوبت قوام‌الملک دوم بود تا به آن سروسامانی دهد. او به نوسازی باغ و درختانش همت گماشت و عمارتی زیبا و چشم‌نواز را در میان آن ساخت. قوام‌الملک دوم برای آبیاری درختان باغ قنات «لیمک» را در همان حوالی خرید و به‌این‌ترتیب مجموعه‌ای کامل را برای خود بنا کرد.

از نظر معماری دیواری آجری دورتادور باغ کشیده شده و آن را از مناطق اطراف جدا کرده است. ورودی باغ، یک در چوبی است که در ضلع شمالی آن قرار دارد و در پیشانی سردر، نقش دو شیر به چشم می‌خورد که گویی در را میان پنجه‌های خود دارند. از در که بگذرید وارد دالانی می‌شوید که شما را به فضای اصلی باغ هدایت می‌کند. در دو سوی این دالان دو اتاقک با سقف چوبی قرار دارد که اتاق نگهبانی هستند.

حوضی مستطیل‌شکل و بزرگ فواره‌دار و درختان اطراف آن اولین چیزی است که در بدو ورود به باغ به چشم‌تان می‌آید. این حوض علاوه بر زیبا کردن مجموعه، فضای باغ را در فصول گرم نیز خنک می‌کند. باغ‌آرایی و گل‌آرایی بسیار زیبایی در این باغ به چشم می‌خورد که نمونه ارزشمندی از گل‌آرایی ایرانی به‌شمار می‌رود. وجه تمایز این باغ از سایر باغ‌ها حفظ کامل شیوه باغ‌آرایی سنتی ایرانی در آن است و اثری از باغ‌آرایی نوین در آن به چشم نمی‌خورد. گذرگاه اصلی باغ از جلوی حوض مستطیلی شروع می‌شود و در امتداد آن، ساختمانی چشم‌نواز خودنمایی می‌کند. ابعاد باغ حدود ۵۰۰ در ۲۵۰ متر است که در تمام گذرگاه‌های آن، درختان سرو و کاج و چنار، بید، عرعر و غیره و درختان میوه همچون انار و نارنج قد علم کرده‌اند و در باغچه‌ها نیز آب‌نما وجود دارد.

ورودی اصلی باغ در زمان قوام‌الملک، سردری با ستون‌های مزین به تزیینات تخت‌جمشید داشت؛ اما به‌مرور دستخوش تغییراتی شد. قوام‌الملک دوم در ورودی این باغ یک مسیر بیضی ایجاد کرده بود که اتومبیل‌ها در آن تردد می‌کردند و می‌توانستند تا جلوی پله ورودی ساختمان بیایند. گذرگاه اصلی باغ در طول بزرگ‌تر آن قرار دارد و برای همین، کارشناسان تغییر ورودی اصلی باغ را به زمان بازسازی آن در زمان قوام‌الملک نسبت می‌دهند. آنها بر این باورند که در طرح قرن هشتمی باغ، ورودی شرقی، ورودی اصلی به شمار می‌آمده است. شاهد دیگر بر این ادعا ساختمان کوشک است که در جهت شمالی – جنوبی کشیده شده و به همین دلیل نمای اصلی آن در ضلع شرقی دیده می‌شود.

طرح کاشت درختان همیشه‌سبز سرو و کاج در محور شرقی – غربی، طرح کاشت متداول در گذرگاه اصلی باغ ایرانی است و وجود جریان آب و مکث آن در قسمت‌های مختلف نیز ساختار باغ ایرانی را تداعی می‌کند. بر اساس ساختار باغ می‌توان محور شرقی – غربی را به‌عنوان محور اصلی آن در نظر گرفت که محورهای فرعی عمود بر آن شکل‌گرفته‌اند. عمارت کوشک درست در یک نقطه تلاقی خاص قرار دارد و گویی در میان بهشت واقع‌شده است.

گذرگاه اصلی، حکم ستون فقرات باغ را دارد؛ عناصر مهم کارکردی در ارتباط با همین محور شکل‌گرفته و منظر اصلی نیز در آن به وجود آمده است. این محور چشم‌اندازی بی‌انتها را به‌وجود آورده که در باغ‌های ایرانی به‌وفور دیده می‌شود. محور اصلی در شکل‌دهی هندسه و معنای باغ ایرانی اهمیت زیادی دارد و نقش آن در تعیین چگونگی ساختار باغ و فضای حاصل از آن کاملاً بدیهی است. این گذرگاه در باغ‌های مختلف شکل گوناگونی به خود می‌گیرد و در باغ عفیف‌آباد نیز چهره خاص خود را دارد.

این ساختمان دو طبقه دارد که دارای شباهت‌هایی به باغ ارم شیراز است و حدود ۳۰ اتاق و تالار را در آن می‌توان یافت. تمامی اتاق‌ها سقف و درهای چوبی دارند که همگی دارای تزییناتی قابل‌توجه هستند. نمای اصلی عمارت باغ مانند باغ ارم شیراز، به سمت شرق است و حوض بسیار وسیع باغ درست در جلوی آن قرار دارد. دورادور طبقه دوم عمارت، ایوانی با ستون‌های زیبا دارد و همه اتاق‌های این طبقه دارای دسترسی به این ایوان وسیع هستند. در اینجا نقشی از تاج‌گذاری یکی از پادشاهان ساسانی را می‌توان دید که آن را به زیبایی با کاشی پیاده‌سازی کرده‌اند. در این نقش موبدی، تاج سلطنتی را به شاه تقدیم می‌کند.

درِ اصلی ساختمان در سمت شمال آن قرار دارد و مسیر پلکان سنگی از آنجا به سمت تالار کشیده شده است. در سردر عمارت باغ، چهار ستون گچی ساده را می‌توان دید که دو به دو در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند و دارای سرستون‌هایی الهام گرفته از سرستون‌های تخت‌جمشید هستند. در اینجا به ایوانی زیبا برمی‌خورید که سقف چوبی‌اش هر چشمی را به خود خیره می‌کند. در این سقف، قطعات چوبی به شکل چهار و شش گوش به کار رفته و نقاشی رنگ و روغن جلوه‌ای خاص به آنها بخشیده است. دو بهارخواب (تراس) در دو طرف ساختمان قرار دارد که دارای ۸ ستون باشکوه هستند.

ایوانی بزرگ و زیبا، بخش اصلی نمای شرقی عمارت را تشکیل می‌دهد که تمام طول بنا را به خود اختصاص داده است و نمای غربی بسیار ساده به نظر می‌رسد. در جنوب ساختمان نیز ایوانی دیده می‌شود که از حیث تزیینات به ایوان شمالی شباهت بسیاری دارد. در ایوان جنوبی دو رشته پلکان شرقی – غربی وجود دارد که حیاط را به طبقه دوم وصل می‌کند.