مسجد کبود (عمارت مظفریه) در خیابان امام خمینی تبریز

در دوره ترکمانان قراقویونلو و قرن نهم هجری قمری بود که یکی از امرا به نام ابوالمظفر سلطان جهان شاه، دستور ساخت مسجدی را در شهر تبریز داد. این مسجد بعدها به مسجد کبود معروف شد و میان هم‌وطنان آذری‌زبان با نام گوی مچید شناخته می‌شود.

این مسجد تنها بخشی از مجموعه‌ای با نام مظفریه بود که شامل بناهای دیگری مانند مدرسه، خانقاه، کتابخانه، قرائت‌خانه، حوضخانه و … می‌شد؛ اما امروزه از این مجموعه به غیر از مسجد کبود سازه دیگری باقی نمانده است. قرار گرفتن این مسجد در قلب شهر تبریز و هم‌جواری آن با جاده ابریشم نیز بر اهمیت آن می‌افزود. در نهایت بعد از روزهای بسیار از دوران شکوه این بنای تاریخی و ارزشمند، امروزه تنها بخش‌هایی از آن برجای‌مانده است.

در باب اهمیت این بنا همین بس که بدانید نادرمیرزا قاجار، از نویسندگان و تاریخ‌نگاران نامدار دوره قاجار درباره آن نوشته است: «روزگار بگذرد که چشم روزگار چنین بنایی را نخواهد دید»

مسجد کبود یکی از نمونه‌های برجسته معماری اسلامی تبریز است و به دلیل کاشی کاری‌های لاجوردی در داخل و خارج بنا به‌عنوان “فیروزه جهان اسلام” شهرت دارد. در این میان چون اروپایی‌ها آبی لاجوردی را با نام آبی ایرانی می‌شناسند، عنوان مسجد آبی را به این بنا داده‌اند. به‌جز ایران، ترکیه، افغانستان و ارمنستان هم مساجد آبی دارند؛ اما در مسجد کبود بیش از هر مسجد دیگری کاشی لاجوردی به کار رفته است. معماری آجری، وجود خطوط اسلیمی، کاشی‌های مزین به طلا، نقوش و تزئینات برجسته و کتیبه‌هایی به خط کوفی و ثلث در سردر بنا از دیگر زیبایی‌های این بنای دیدنی به شمار می‌روند.

مسجد کبود بنایی چندمنظوره محسوب می‌شود که با شیوه معماری آذری ساخته‌شده است؛ سبکی در معماری ایرانی پس از اسلام که منسوب به آذربایجان است و کاشی‌کاری، گره‌سازی درهم، گچ‌بری و مقرنس‌کاری از ویژگی‌های آن به شمار می‌روند. این بنا به‌عنوان مسجد – مقبره یا مسجد – بقعه کاربرد دارد چرا که هم مسجد است و هم در بخش جنوبی آن مقبره‌هایی وجود دارند. از سوی دیگر باید به نام دیگر این بنا نیز توجه داشت؛ نام مظفریه که مؤنث است برای مساجد به‌کار نمی‌رفته است و این نام‌گذاری می‌تواند حکایت از چند کاربردی بودن این بنا داشته باشد.

این مسجد برخلاف سایر مساجد هم دوران خودش، فاقد میانسرا بوده و برای سازگاری با آب‌وهوای تبریز به‌صورت برونگرا و تمام مسقف ساخته‌شده است. این سازگاری باعث شده تا همه فضاها در تمام فصول سال قابل‌استفاده باشند. در حدود ۳۰ سال طول کشیده تا این مسجد بنا شود و مهندسان و معماران برای ساخت آن همکاری کرده‌اند. محاسبات دقیق، عظمت گنبد، طرح شبستان و … نشان از این دارند که سازندگان به علوم مختلف از جمله هندسه و ریاضی به خوبی اشراف داشته‌اند.

سردر، مناره، گنبد، شبستان و آرامگاه خانوادگی در قسمت جنوبی مسجد، بخش‌های اصلی این مجموعه را تشکیل می‌دهند که در اثر تخریب‌ها، تغییراتی نیز داشته‌اند. بنای این مسجد از آجر است و در ساخت بعضی قسمت‌ها از سنگ‌های کمیابی استفاده کرده‌اند. بد نیست بدانید در مرمت مسجد سعی شده تا از آجر و کاشی و سنگ‌های مرمر باقی‌مانده، در جاهای اصلی خود استفاده شود.

در ادامه به معرفی تزیینات خیره‌کننده این مسجد می‌پردازیم:

۱– سقفی از طلا و لاجورد:

در مسجد کبود تبریز باید سربه‌هوا باشید تا یکی از جذاب‌ترین و چشمگیرترین قسمت‌ها را ببینید؛ بخشی از سقف بنا با طلا و لاجورد تزیین‌شده و جلوه‌ای حیرت‌انگیز به مسجد داده است.

کاشی کاری‌های بی‌نظیر:

کاشی‌های معرق در دیواره‌های بیرونی و درونی مسجد چشم هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌کنند. برخی کاشی‌کاری دیدنی این مسجد را  تداعی‌کننده کاشی کاری‌های ایوان جنوب غربی مسجد جامع اصفهان می‌دانند و آن را کم‌نظیر می‌پندارند. مسجد کبود تنوع و ظرافت کاشی کاری را به اوج رسانده و به خاطر رنگ لاجوردی کاشی‌ها و گنبد فیروزه گونش درگذشته لقب فیروزه جهان اسلام را به خود اختصاص داده است.

کاربندی‌های تماشایی این مسجد در محل اتصال گنبد و یا طاق به پایه‌های گنبد هر چشمی را به خود خیره می‌کنند و از زیبایی‌های مسجد به شمار می‌روند.