موزه مردم‌شناسی خلیج‌فارس در غرب شهر بندرعباس

موزه مردم‌شناسی خلیج‌فارس یکی از بزرگ‌ترین موزه‌های مردم‌شناسی در جنوب ایران است که در شهر بندرعباس مرکز استان هرمزگان قرار دارد. این موزه که زیر نظر اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری هرمزگان اداره می‌شود، در محوطه تاریخی برکه‌های باران ساخته‌شده و اسفندماه ۱۳۸۶ هجری شمسی افتتاح شد.

موزه مردم‌شناسی خلیج‌فارس در سه طبقه با زیربنای ۲۵۰۰ مترمربع ساخته‌شده که طبقه همکف دارای فضای عمومی، خدماتی، کتابخانه تخصصی و نمایشگاه است.

ساختمان موزه خلیج‌فارس نمونه‌ای ارزشمند از معماری جنوب ایران است و هماهنگی، صداقت، خلاقیت و توجه به ارزش‌های هنری، معماری و فرهنگی منطقه‌ای در موزه خلیج‌فارس متجلی شده است. ساختمان این بنا برگرفته از معماری سنتی هرمزگان است. دیوارهای پشت‌بند، در و پنجره‌های چوبی و بادگیر (نورگیر مرکزی) از عناصر با ارزش معماری سنتی منطقه است.

شهاب‌الدین ارفعی طراح و موزه مردم‌شناسی بندرعباس در خصوص تطابق این موزه با شرایط اقلیمی و آب و هوایی و معماری بومی هرمزگان گفته است: «این ساختمان ازنظر نمای بیرونی با معماری بومی هرمزگان تطابق زیادی دارد اما از نظر اقلیم و آب‌وهوا تعامل چندانی با منطقه ندارد زیرا این ساختمان دارای یک فضای بسته است و اشیا با شرایط خاصی در آن نگهداری می‌شوند. به‌طور کل در موزه‌ها نمی‌توانند با اقلیم و آب‌وهوا تعامل چندانی داشته باشند مگر اینکه به همان منظور احداث‌شده باشند».

در بخش مردم‌شناسی می‌توان از این قسمت‌ها بازدید نمود:

۱– بازار سنتی:

اولین چیزی که در بخش مردم‌شناسی می‌بینید، بخش بازار سنتی است که با دکور و فضاسازی و مجسمه‌هایی از جنس موم، سعی دارد وضعیت بازار و دادوستد در هرمزگان را به شما نشان دهد.

۲– آزادسازی هرمز از دست پرتغالی‌ها:

برای آشنایی با این بخش باید در ابتدا در مورد آزادسازی هرمز بدانید. در سال ۱۵۰۷ میلادی بود که نظامیان پرتغالی به فرماندهی آلفونسو دالبوکرک، جزیره هرمز را به چنگ آوردند و در طول ۳۰ سال قلعه و تأسیسات نظامی خود را در شمال جزیره بنا کردند. آنها می‌خواستند بر تنگه هرمز تسلط پیدا کنند و از طریق آن، هم مسیر بازرگانی دریایی خلیج‌فارس – دریای مکران (عمان) تا هند و چین را تحت کنترل خود درآورند و هم از طریق اخذ باج و خراج از کشتی‌های تجاری، اهداف اقتصادی خود را دنبال کنند. با به اوج رسیدن قدرت حکومت صفوی در زمان شاه‌عباس بزرگ (دوم)، سپاهیان به فرماندهی امام قلی‌خان به جزیره حمله کردند و در نهایت هرمز زیبا پس از ۱۱۵ سال دوباره به ایران بازگشت.

آنچه در بخش آزادسازی هرمز در موزه خلیج‌فارس می‌بینید، بازسازی گوشه‌ای از این قصه پر ماجراست؛ کافی است به این بخش وارد شوید تا سیستم صوتی فعال شود و شما خود را در بحبوحه این نبرد احساس کنید. صدای برخورد شمشیر از هر طرف به گوش می‌رسد و صدای تفنگ سرپر، توپ و داد و فریاد جنگجویان فضا را پر می‌کند. این صحنه نبرد ایرانی‌ها و پرتغالی‌هاست که با مجسمه‌های در حال جنگ نشان داده‌شده است؛ مجسمه‌هایی شامل امام قلی خان و یک سرباز در مقابل ۳ سرباز پرتغالی که فرماندهشان به‌دست امام قلی‌خان زخمی شده و بر روی زمین در حال جان دادن است.

۳– صید و صیادی:

در هرمزگان، صید نه تنها یک شغل، که یک فرهنگ است و صیادی سنت‌ها و روش‌های متنوعی دارد؛ صید با تور، قلاب، گرگور و مشتا و …  از گذشته تاکنون بخشی از اقتصاد هرمزگانی‌ها بوده‌اند. صید و صیادی تنها به دریا زدن و ماهیگیری نیست؛ این شغل، مجموعه مشاغل دیگری چون قایق سازی، لنج سازی، توربافی، گرگوربافی و غیره را ایجاد کرده که هر یک به‌نوعی نیاز صیاد را برطرف می‌کنند.

در طبقه سوم غنای فرهنگی و تاریخی استان هرمزگان در بخش‌های زیر به نمایش گذاشته‌شده است:

۱– پیش از تاریخ:

مطالعات و یافته‌های باستان‌شناسی به‌ویژه ابزارهای سنگی کشف‌شده در میناب که مربوط به دوره پالئولتیک قدیم (حدود ۵۰۰ هزار سال پیش) هستند، نشان می‌دهند که منطقه هرمزگان در این دوره از نظر زیست‌محیطی و جغرافیایی می‌توانسته تأمین کننده نیازهای معیشتی انسان‌هایی باشد که اقتصادی متکی بر گردآوری خوراک و شکار داشته‌اند. در بخش پیش از تاریخ موزه خلیج‌فارس با این بُعد از هرمزگان آشنا می‌شوید. در اینجا اشیایی از سفال، سنگ، فلزاتی چون مس، برنز و آهن را می‌بینید که مربوط به هزاره سوم پیش از میلاد تا هزاره اول پیش از میلاد (۵ هزار سال تا ۳ هزار سال قبل) هستند. این آثار شامل ظروف سفالی، ظروف سنگی از جنس سنگ صابون و مرمر، مجسمه‌ها، سر پیکان و سر نیزه‌های برنزی، تعدادی از برنزهای لرستان، ابزار و تیغه‌های سنگی و تیغه‌های سفالی می‌شوند. تیغه‌های سفالی از مهم‌ترین آثار این موزه هستند که برای نخستین بار در دی‌ماه ۸۶ کشف‌شده‌اند و تاکنون نمونه‌ای مشابه آنها در ایران و جهان به‌دست نیامده است.

۲– پارینه‌سنگی:

در اینجا تندیسی از مردان از دوره پارینه‌سنگی را می‌بینید؛ پسر بچه‌ای که هیزم به‌دست دارد، مردی در حال آوردن شکار و مردی در حال روشن کردن آتش.

۳– دوره تاریخی:

در دوره هخامنشی تا پایان دوره ساسانی (سده ۷ قبل از میلاد تا سده ۷ میلادی)، منطقه هرمزگان یکی از پایگاه‌های مهم بازرگانی – اقتصادی و سیاسی – نظامی ایران به شمار می‌آمد و اهمیت زیادی داشت. مدارک و کشفیات به‌دست‌آمده از مناطق رودان، میناب و حاجی‌آباد نشان می‌دهند که در دوره اشکانیان (۲۵۰ قبل از میلاد تا ۲۲۴ میلادی) هرمزگان یکی از مهم‌ترین مناطق استراتژیکی – اقتصادی و فرهنگی برای امپراتوری اشکانی و ساسانی به‌حساب می‌آمده است. این رونق و اهمیت را در بخش تاریخی موزه خلیج‌فارس به خوبی لمس خواهید کرد. در بخش دوره تاریخی، اشیای سفالی، سنگی و فلزی به چشم می‌خورند که ظروف سفالی، ریتون سفالی، زیورآلات با سنگ‌های قیمتی، سر پیکان برنز و غیره بخشی از آنها هستند. این آثار بیشتر به دوره اشکانی و ساسانی تعلق دارند و از مناطق بشاگرد، میناب، رودان و حاجی‌آباد یافت شده‌اند.

۴– دوره اسلامی:

اشیای سفالی، فلزی، چینی، سبز بیدی (سلادون) و چوبی از سده‌های اولیه اسلامی تا دوره قاجار، آثاری هستند که در این بخش به نمایش درآمده‌اند. این آثار شامل ظروف سفالی چینی سبز بیدی و آبی و سفید، خنجرهای نقره، جعبه‌های آرایشگری، عطردان و غیره می‌شوند.

مدارک باستان‌شناسی، اسناد تاریخی و سفرنامه‌های جهانگردان همه و همه حکایت از این دارند که هرمز کهنه یکی از مهم‌ترین مراکز تجاری ایران از دوره سلجوقی تا صفوی بوده است. هرمز کهنه بخشی از میناب امروزی بود که حمله سپاهان مغول، آن را از رونق و شکوفایی انداخت و هرمز جدید یا همان جزیره هرمز، جای آن را گرفت. این منطقه از طریق بازرگانی دریایی، هم با اروپا و هم با کشورهای عربی جنوب و جنوب غربی خلیج‌فارس و جنوب شرق آسیا و چین، مبادلات بازرگانی داشته که منجر به ارتباطات فرهنگی نیز می‌شده است.