شهر زیرزمینی کاریز در شمال جزیره کیش

کاریز واژه فارسی قنات است و درگذشته از آن برای هدایت آب‌های زیرزمینی استفاده می‌شد. قنات کیش بیش از ۲۵۰۰ سال قدمت دارد و آب شیرین قابل شرب ساکنان جزیره را تأمین می‌کرد. قنات کیش از نظر طول رشته قنات یا عمق چاه‌ها قابل‌مقایسه با قنات‌های دیگر نقاط ایران نیست؛ اما با توجه به شیب بسیارکم جزیره، چگونگی هدایت آب‌های زیرزمینی به سطح زمین در کیش بسیار مهم بوده است و نشان می‌دهد در زمان خود از پیشرفته‌ترین روش‌ها برای حفر قنات استفاده می‌کردند.

همچنین جزیره کیش که در آن سال‌ها از نقاط مهم تجارت در خلیج‌فارس و کشورهای حوزه آن منطقه و دریای عمان محسوب می‌شده، این آب را با معاوضه کالا و یا تهیه مصارف دیگر به فروش می‌رسانده است. درنتیجه کاریز فوق به علت برخوردار بودن از آب شیرین، مرجان‌ها و فسیل‌ها توجه سرمایه‌گذاران ایرانی را به خود جلب نموده تا در این محوطه آغاز به ساخت یک شهر زیرزمینی کنند تا بازدیدکنندگان بسیاری بتوانند با ظرافت هنر ایرانی و حضور مرجان‌ها و فسیل‌های قدمتی آشنا شده و از آن بازدید نمایند.

امروزه مجموعه قنات با تغییر کاربری به یک شهر زیرزمینی شگفت‌انگیز بدل شده است که با بیش از ۱۰,۰۰۰ مترمربع وسعت، از جاهای دیدنی کیش به شمار می‌رود و کاریز کیش خوانده می‌شود. این شهر در عمق ۱۶ متری زیر زمین قرار دارد و منصور حاجی حسینی در سال ۱۳۷۸ هجری شمسی مؤسس این مجموعه است.

کارگزاران شهر زیرزمینی کاریز بر این باورند که دو ویژگی، کاریز را در فهرست ابنیه جهانی خواهد آورد. اول اینکه کاریز در دل تنها جزیره مرجانی دنیا واقع است. دوم آنکه تنها بنایی محسوب می‌شود که سقف آن مملو از صدف‌ها و مرجان‌های طبیعی است؛ صدف‌ها و مرجان‌هایی که پیشتر برای بازدید آن‌ها دو راه وجود داشت، بازدید از موزه‌های طبیعی یا غواصی در آب‌های آزاد. اکنون کاریز فصلی جدید و استثنایی پیش روی تمامی دوستداران طبیعت گشوده که بی‌واسطه خواهند توانست از بزرگ‌ترین مجموعه مرجانی بازدید کنند.

با توجه به اینکه معمولاً قنات‌ها از ارتفاعات شروع می‌شوند و به مظهر می‌رسند، عظمت قنات دوهزار ساله کیش با حداکثر ارتفاع چهل‌وپنج متری در جزیره کیش منحصربه‌فرد است. جزیره کیش با توجه به اینکه ارتفاع چندانی ندارد، حفر و احداث قنات دوهزار ساله آن به‌دست ایرانیان خلاق در لایه گل مارن (مرگل) اهمیت و ارزش این قنات را بیش‌ازپیش نمایان می‌کند. قنات قدیمی کیش با طول ۱۵ کیلومتر، در طول دو رشته از منطقه صفین و فرودگاه تا محل فعلی مجموعه فرهنگی سیاحتی شهر زیرزمینی کیش به سه رشته تبدیل می‌شود و از این محل مجدداً با تبدیل به یک رشته، به شهر قدیمی حریره می‌ریزد.

در طول مسیر این قنات‌های قدیمی تعداد زیادی چاه برای برداشت آب وجود دارد که نشان‌دهنده آن است که در این قنات آب به‌صورت ساکن و نیز به‌سمت مظهر قنات جریان و حرکت داشته است. از آب این قنات برای مصرف آبیاری فضای سبز و مصرف شرب ساکنین استفاده می‌شد و درعین‌حال کشتی‌ها نیز از آب جزیره کیش برای مصرف و فروش یا معاوضه با اجناس دیگر در کشورهای حاشیه خلیج‌فارس استفاده می‌کردند. آب شیرین کاریز حاصل از بارندگی‌های فصلی جزیره است که از مرجان‌ها به‌صورت یک فیلتر طبیعی عبور و در لایه گل مارن جریان پیدا می‌کند.

گل مارن نوعی گل رس محسوب می‌شود که در حالت طبیعی نرم و انعطاف‌پذیر است و چنانچه در معرض هوا قرار گیرد، خشک و محکم می‌شود. در مجموعه فرهنگی سیاحتی شهر زیرزمینی کیش (کاریز) برای حفاظت از این گل ارزشمند دیوارهایی جلوی آن کشیده شده است. گل مارن علاوه بر استفاده‌های درمانی برای درد مفاصل با ترکیبات اضافی برای تولید آجر، کوزه و سیمان مورد استفاده خاص قرار می‌گیرد. نکته قابل‌توجه این است که این کاریزها بسیار ماهرانه به‌دست ایرانیان باستان حفاری‌شده‌اند که با شیبی ملایم در طول ۱۵ کیلومتر حرکت، از آب آن برای آبیاری استفاده می‌شد و امکان برداشتن از آن با چیزی شبیه به دلو نیز فراهم بود. پایاب‌ها مکانی پیش‌بینی‌شده برای فراهم شدن امکان برداشتن آب از کاریز است.

در طول مسیر کاریز، ۶ پایاب وجود دارد که یکی از آن‌ها در مجموعه فرهنگی سیاحتی شهر زیرزمینی کیش موجود و قابل‌مشاهده است. درگذشته دور اهالی بومی‌نشین جزیره، کوزه به دوش، از این محل آب شرب خود را تأمین می‌کردند. قدمت این پایاب‌ها به بیش از ۸۰۰ سال می‌رسد. درگذشته دور، به‌خصوص قرون پنجم و ششم هجری که جزیره کیش مرکز تجارت خلیج‌فارس و دریای عمان بوده و آب آشامیدنی آن برای مصرف کشورهای حاشیه خلیج‌فارس از ارزش بسیار بالایی برخوردار بوده است.

سقف مرجانی کاریز کیش به قطر هفت متر زمانی بستر دریا بوده و امروزه مملو از صدف‌ها و آبزیانی است که به‌صورت فسیل قابل‌مشاهده هستند. آزمایش‌های انجام‌شده در دانشگاه مونیخ آلمان روی فسیل‌هایی که از سقف مرجانی تونل به‌دست‌آمده نشان می‌دهد، این سقف بین ۵۳ تا ۵۷۰ میلیون سال قدمت دارد و شناسنامه انواع مختلف آن در موزه شهر زیرزمینی کیش (کاریز) به نمایش گذاشته‌شده است.