کاخ تخت جمشید (پرسپولیس) در شمال شهر مرودشت

از جمله نکاتی جالب در مورد پله‌ها می‌توان گفت که پله‌ها دارای ارتفاع کمی هستند و توجه بسیاری از متخصصان را به خود جلب کرده‌اند. برخی از مورخان بر این باور بودند که این ارتفاع کم به دلیل راحتی عبور و مرور اسب‌ها بوده است؛ اما رفتن سواران به بالای صفه تصوری اشتباه به نظر می‌رسد. احتمال دارد در زمانی که از تخت جمشید پاسبانی نمی‌شده، حیوانات بارکش از این پله‌ها بالا و پایین می‌رفتند؛ اما اسناد، عبور و مرور سواره‌ها از این پله‌ها را رد می‌کنند. به نظر می‌رسد در ایران باستان با اسب به درون کاخ شاهی رفتن ممنوع و نشانه کوچک شمردن بارگاه فرمانروا بوده است. امروزه کارشناسان معتقدند پله‌ها به این دلیل کوتاه‌تر از حد معمول ساخته‌شده‌اند که خدشه‌ای به‌راحتی و ابهت میهمانان هنگام بالا رفتن وارد نشود چراکه برحسب تصاویر، آنها با لباس‌های فاخر و بلند در این محل حاضر می‌شدند. بزرگان اداری و سپاهی باید می‌توانستند به‌راحتی و گفتگو کنان این پله‌ها را طی کنند؛ ضمن آنکه بر اساس نقش و نگارها بسیاری از این نجبا سالخورده بودند و پله‌های بلند برای آنها مناسب نبوده است.

برخی پژوهشگران بر این باورند که در زمان برگزاری جشن‌ها، بزرگان پارسی و ایرانی از پلکان راستی و نجبای قبایل دیگر از پلکان چپی استفاده می‌کردند.

به‌جز پلکانی که از آن نام بردیم ورودی دیگری نیز به تخت جمشید وجود دارد که آن درب کوچکی در شمال غربی صفه است. در اینجا کوهپایه و صفه به هم چسبیده‌اند و بدون بالا رفتن از پله می‌توان به صفه رسید. در فاصله ده متری جنوب این درب فرعی، سه تخته‌سنگ لبه‌دار، روی زمین وجود دارد که بقایای یک مدخل یا دروازه بوده‌اند. هنوز جای پاشنه درب را می‌توان در این مدخل دید که رو به سمت جنوب باز می‌شده است.

ژ.دوفرنکویچ این گودی پاشنه و سنگ‌های کنارش را آتشدان و باقی‌مانده یک معبد دانسته و فرضیات بسیاری را در این مورد ارائه داده است؛ چیزی که هیچ‌گاه به اثبات نرسید.

در بالا و میان دو سر پلکان ورودی، جلوخان کوچکی نیز وجود داشته است که امروزه می‌توان آثار آن را دید. در شرق جلوخان، پلکانِ ورودیِ کاخ کوچکی به نام دروازه همه ملل یا دروازه همه کشورها قرار دارد که بسیاری آن را با عنوان دروازه ملل می‌شناسند. این کاخ میزبان نمایندگان همه اقوام تابع ایران بوده است و همه پس از عبور از آن راهی کاخ بار (آپادانا) می‌شدند. ازاین‌رو به آن کاخ انتظار یا کاخ دالان انتظار نیز می‌گویند. دروازه همه ملل متعلق به دوره خشایارشا است؛ برخی می‌گویند پی‌ریزی این بنا توسط داریوش بزرگ صورت گرفته؛ اما همه شواهد حاکی از آن هستند که خشایارشا آن را به‌پایان برده است. این بنا تالاری با دیوارهای خشتی، سه درگاه بزرگ و چهار ستون بلند برای نگه‌داشتن سقف دارد.

وسعت تالار این کاخ ۶۱۲.۵ مترمربع است. بام کاخ ۱۸ متر از سطح جلوخان پلکان ورودی ارتفاع دارد و تیغه کنگره‌هایش ۳۳ متر از سطح دشت بالاتر هستند. ارتفاع ستون‌ها به بیش از ۱۶.۵ متر می‌رسد؛ دو تا از این ستون‌ها تا سال ۱۹۶۵ میلادی برپا بوده‌اند و یکی دیگر را هم با خردریزها و شکسته‌های دو ستون دیگر ساخته‌اند. ستون تازه ساخته‌شده کامل‌ترین ستون تخت جمشید کنونی به شمار می‌رود.

کاخ دروازه ملل یک ورودی اصلی و دو خروجی داشته است که امروزه بقایای دروازه‌های آن در محل دیده می‌شود. بر دروازه‌ها طرح مردان بالدار و طرح دو گاو سنگی با سر انسانی به چشم می‌خورد. بالای این دروازه‌ها شش کتیبه میخی قرار دارد که پس از ذکر نام اهورامزدا چنین مضمونی را بیان می‌کنند:

“هرچه به دیده زیباست، به خواست اورمزد انجام پذیرفته است.”

دروازه جنوبی این کاخ رو به کاخ آپادانا یا کاخ بزرگ بار باز می‌شود.

کاخ آپادانا یا کاخ بار داریوش را می‌توان عالی‌ترین و باشکوه‌ترین و وسیع‌ترین ساختمان مجموعه دانست؛ حقیقتی که اریک اشمیت (حفار تخت جمشید) نیز به آن اذعان داشته است. این کاخ به‌فرمان داریوش بزرگ بنا شد و به برگزاری جشن‌های نوروزی و میزبانی از نمایندگان کشورهای وابسته اختصاص یافت.

ورود به این کاخ از طریق دو پلکان دو طرفی میسر است؛ یکی در سمت شمال و چسبیده به ایوان شمالی و دیگری در شرق و متصل به ایوان شرقی. بر روی دیوار این پلکان‌ها نقوش و کتیبه‌های باشکوهی به چشم می‌خورد که در آینده به‌طور مفصل در مورد آنها سخن خواهیم گفت. به‌طورکلی می‌توان این کاخ را به این قسمت‌ها تقسیم کرد:

۱– حیاطی به شکل حرف L که چند عامل در آن جلب‌توجه می‌کند؛ تخت سنگی حوض مانند که کاربرد آن هنوز در هاله‌ای از ابهام قرار دارد و راه آب‌های زیرزمینی که در شمال و شمال غربی و شرق حیاط دیده می‌شوند.

۲– پلکان‌ها که نقوشی زیبا و چشم‌نواز و پرمعنا دارند که ازجمله آنها می‌توان به تصاویری از نمایندگان کشورهای مختلف به همراه هدایایی در دست اشاره کرد که هر بخش از آن به یکی از ملل اختصاص دارد.

۳– ایوان غربی که بیش از ۱۴ متر از سطح دشت بالاتر است.

۴– ایوان شمالی که ۱۵۰۰ مترمربع وسعت دارد و با یک پلکان دوطرفه به حیاط می‌رسد. این پلکان به دلیل نقش و نگارها و ساختار از شاهکارهای دوره هخامنشی به شمار می‌رود.

۵– ایوان شرقی که از آن با عنوان پراهمیت‌ترین بخش بنا یاد می‌کنند که نقش‌های زیبا و باشکوهی دارد. ستون‌های این ایوان دارای سرستون‌هایی به شکل شیر دو سر هستند.

۶– برج‌های چهارگانه که به شکل مربع و چند طبقه و در چهار طرف بنا هستند.

۷– تالار مرکزی آپادانا که سقفی با ارتفاع بیش از ۲۰ متر دارد و دارای وسعت و شکوهی بی‌سابقه در تاریخ هنر است؛ به‌طوری‌که بیش از ۱۰ هزار مهمان را در آن پذیرا بودند. ستون‌های این تالار دارای حجاری گاو دو سر و گل‌وبوته هستند.

۸– محوطه جنوبی که در جنوب تالار مرکزی قرار دارد و در آن اتاق‌های دراز و انبار مانند ساخته بودند که باهم ارتباط داشتند.

۹– مهتابی‌های جلویی و عقبی که نقوش سرو، نخل، شیر گاو شکن (نمادی از اسطوره زایش خورشید و جشن شب یلدا) و غیره را می‌توان در آنها یافت.

۱۰– پلکانی در قسمت جنوب غربی کاخ وجود دارد که دسترسی به کاخ تچر را میسر می‌کند.

از نخستین بناهایی که در تخت جمشید بنا نهادند کاخ داریوش معروف به تچر بود. این کاخ در جنوب غربی آپادانا و به سمت آفتاب قرار دارد. این بنا سنگ‌های خاکستری و بسیار صیقلی دارد؛ به‌طوری‌که عکس افراد در آن می‌افتاده است و همین باعث شده تا آن را آینه‌خانه نیز بخوانند. کاخ تچر بر روی سکویی ساخته‌شده که ۲.۲۰ تا ۳ متر از کف آپادانا و حیاطش بالاتر است. طرح این ساختمان مستطیلی است و شامل عناصر زیر می‌شود:

۱– یک تالار مرکزی که سه ردیف ۴ تایی ستون دارد و اتاق‌های کوچکی در پیرامون آن قرار گرفته است.

۲– دو اتاق مربع شکل، در شمال، که هر یک ۴ ستون داشته‌اند و با اتاق‌های باریک و بلند جانبی محدود می‌شدند.

۳– یک ایوان ۸ ستونی در جنوب که به دو اتاق جانبی راه داشته است.

۴– یک پلکان دو طرفه در جنوب بنا که بر بدنه آنها نقش افرادی که بره و خوراکی و یا ظرف آشپزخانه در دست دارند حجاری‌شده است.

۵– کتیبه‌ها و نقش و نگارها که هر یک اطلاعاتی ویژه به ما می‌دهند و در آینده به‌طور مفصل از آنها سخن خواهیم گفت. می‌توان کتیبه‌های گوناگونی از زمان هخامنشی تا دوران قاجار در این کاخ یافت و به همین دلیل از آن به‌عنوان موزه خط نیز یاد می‌شود.

۶– حیاط جنوبی که نقوشی همچون سربازان، گاوهای در چنگ شیران، خدمه و غیره در آن به چشم می‌خورد.

۷– پلکانی در جنوب حیاط قرار دارد که ما را به بقایای کاخی که از آن با عنوان کاخ ه یاد می‌شود می‌رساند و پلکانی در شرق نیز به شمال کاخ هدیش منتهی می‌شود.

هدیش یا کاخ اختصاصی خشایارشا بنایی در مرتفع‌ترین قسمت صفه تخت جمشید است که از طریق دو مجموعه پلکان به کاخ ملکه ارتباط پیدا می‌کند. به خاطر ویرانی شدید، اطلاعات زیادی در مورد این کاخ به‌دست نیامده است و همین باعث شده تا بسیاری آن را کاخ مرموز بخوانند. بر درگاه‌های بزرگ کاخ نقش خشایارشا به چشم می‌خورد که تاجی صاف بر سر دارد. بالای این نقش، کتیبه‌هایی به زبان‌های فارسی باستان، عیلامی و بابلی به چشم می‌خورد که او را معرفی می‌کند. کاخ خشایارشا یک بنای خصوصی بوده است و از ایوان جنوبی آن منظره چشم‌نوازی از دشت مرودشت را می‌توان دید.

این کاخ حدود ۲۵۵۰ مترمربع وسعت دارد و بخش‌های زیر را شامل می‌شود:

۱– تالار مرکزی مربع شکل با اضلاع ۳۶.۵ متری که ۶ ردیف ۶ تایی ستون در آن قرار داشته و قسمت اعظم کاخ است.

۲– ایوان ۱۲ ستونی در شمال تالار مرکزی که با دو درگاه به تالار راه پیدا می‌کرده است.

۳– دو دستگاه ساختمان در شرق و غرب تالار که اتاق نگهبانان، اتاق چهار ستونی، کفش کن و برج محافظ را در خود داشتند.

۴– یک پلکان دو طرفه در سمت غرب، این کاخ را به کاخ تچر و پلکانی در شمال شرقی آن را به کاخ د پیوند می‌دهد.

در جنوب کاخ آپادانا، شرق کاخ تچر و شمال کاخ خشایارشا، بقایای بنای بلندی قرار دارد که بر اساس پژوهش‌ها دیواری از خشت خام داشته و به کاخ ج مشهور است. برخی آن را پرستشگاه می‌دانند چرا که بلندتر از سایر بخش‌های تخت جمشید است و جایی چون این شهر باید نیایشگاهی نیز داشته باشد.

پژوهش‌ها نشان می‌دهند که پلکانی منقوش به تصاویر سربازان و خدمه حامل ظروف و خوراکی در این محل بوده که بعدها آن را کنده و به جنوب حیاط کاخ تچر برده‌اند. وجود این پلکان، حکایت از وجود کاخی اختصاصی در این محل است و فرضیه نیایشگاه را منتفی می‌کند. برخی نیز باغ شاهی را در این مکان جستجو کردند؛ اما دلیل معتبری برای وجود آن در این محل نیافتند. پیدا شدن سکه‌های مربوط به اردشیر بابکان حاکی از برپا بودن بنا تا زمان ساسانیان است.

در شرق کاخ خشایارشا محوطه روبازی وجود دارد که در آن چند قطعه شکسته از زیر ستون، قلمه و سنگ کنده‌کاری یافت شده است و باعث شده تا برخی وجود کاخی دیگر به نام کاخ د را در آنجا محتمل بدانند. در زیر این محوطه دیوارهایی موازی از خشت خام یافت شد که فضای میانشان پر از خاک و خرده‌سنگ بود و هیچ اثری از زندگی مداوم در آنها دیده نمی‌شد.

حرمسرا یا اندرون، کاخی به شکل L و متشکل از دو ساقه مستطیلی است. یک ساقه یا شاخه از این بنا در قسمت غرب یعنی در جنوب کاخ خشایارشا قرار دارد که به قسمت غربی حرمسرا معروف است. شاخه دیگر در غرب خزانه و شرق کاخ د است و اکنون به‌عنوان موزه تخت جمشید و ساختمان اداری از آن استفاده می‌شود. این بنا را کاخ ملکه نیز می‌نامند.

دیوارهای ضخیمی این بنا را احاطه کرده بودند و تنها ورودی کوچکی از شمال غربی داشت. این بدین معناست که غریبه‌ها به‌سختی می‌توانستند وارد آن شوند و همین امر باعث شد تا به آن عنوان حرمسرا یا اندرون بدهند. این مجموعه شامل چند دستگاه ساختمان مشابه بوده است که توسط دو راهروی بلند موازی به هم پیوند داشتند و شامل این بخش‌ها می‌شدند: تالار چهارستونی و یک یا دو اتاق جانبی.

در سایر قسمت‌های مجموعه نقش شاه را به همراه سربازان و عالی منصبان می‌بینیم؛ اما در اینجا شاه به همراه یک خواجه حرم نقش شده است. کتیبه‌ای در این قسمت کشف‌شده که به زبان پارسی باستان و بابلی است و به خشایارشا تعلق دارد.

در شمال حرمسرا یک حیاط مستطیل شکل قرار دارد که در شرق کاخ سه دروازه و غرب قسمت شمالی خزانه قرار گرفته است.

کاخ کوچکی در مرکز تخت جمشید قرار دارد که از طریق سه درگاه و چند راهرو به کاخ‌های دیگر راه می‌یابد و به همین جهت آن را کاخ سه دری، کاخ سه دروازه و یا کاخ مرکزی می‌خوانند. در بعضی منابع از این بخش با عنوان کاخ شورا یاد شده است و برخی با عنوان دروازه شاهان نیز از آن یاد می‌کنند زیرا بر پلکان‌های آن نقش نجبای کشور به چشم می‌خورد که به وضعی دوستانه و غیررسمی به دیدن فرمانروا می‌روند. پیش‌ازاین ساخت این کاخ را به داریوش بزرگ نسبت می‌دادند؛ اما امروزه شواهدی در دست است که مشخص می‌کند سازنده این کاخ اردشیر یکم بوده است.

ساختمان این کاخ طرحی چهارگوش دارد و در میان آن تالاری واقع است که سقفش را بر چهار ستون سنگی بزرگ استوار کرده‌اند. درگاه ورودی و اصلی این کاخ در دیوار شرقی قرار داشت و پادشاه از آنجا تردد می‌کرد. دو درگاه دیگر نیز در شمال و جنوب بنا تعبیه‌شده بودند. از بخش‌های مهم این کاخ می‌توان پلکان و ایوان شمالی، تالار مرکزی، ایوان جنوبی و حیاط‌خلوت نام برد. نقوش بسیار مهم و زیبایی در این کاخ به چشم می‌خورند که مهم‌ترین آنها نقوش نمایندگان اقوام مختلف بر درگاه شرقی هستند که توجه بسیاری را به خود جلب می‌کنند.

در شرق حرمسرا و جنوب کاخ صدستون بقایای ساختمانی بزرگ دیده می‌شود که دیواری آن را در برگرفته و خیابان‌های پهنی آن را از قسمت‌های پیرامونش جدا کرده‌اند. این ساختمان در طول تاریخ تغییراتی را به خود دیده و هیچ‌گاه به یک شکل نبوده است. گفته می‌شود سنگ بنای این ساختمان را داریوش بزرگ بنا نهاد. این بنا دژی مستطیل شکل بود و از غرب به شرق این قسمت‌ها را شامل می‌شد: اتاق‌های کوچک سربازان، سه تالار چهار ستونه و یک اتاق ۲ ستونه، دو جفت تالار بزرگ، یک حیاط بزرگ در شرق، چند تالار متوسط ستون‌دار.

جالب آنکه تمام ستون‌های این بنا را از چوب ساخته و با گل و گچ رنگین پوشانده بودند. ساخت این ساختمان در ۵۰۷ پیش از میلاد به‌پایان رسید اما کمی بعد متوجه شدند که تمام گنج‌های شاهی در این ساختمان نمی‌گنجد پس به فکر ساخت خزانه‌ای دیگر افتادند. ساختمان جدید عبارت بود از همان خزانه اول به همراه اضافاتی در شمال آن شامل: یک جفت تالار ۲۴ ستونه و یک تالار ۹۹ ستونه و حیاطی با چند تالار و ایوان و اتاقک.

بعدها خشایارشا قسمت غربی این بنا را از میان برداشت تا بنایی دیگر را بسازد. بر اساس شواهد او این کار را به خواست پدرش، داریوش بزرگ انجام داده است. به‌جای بخش برداشته‌شده ساختمانی دیگر در شمال خزانه دومی ساختند که یک تالار صد ستونی و چند پاسدارخانه را شامل می‌شد. به این شکل خزانه سوم، یعنی همانی که امروزه آثار آن را می‌بینیم برپا شد. در میان اشیای مهمی که در این گنج نهفته بود می‌توان به یک جفت نقش برجسته بر روی سنگ مرمر اشاره کرد که مجلس بار عام شاهی را نشان می‌دهد و یا از الواح گلین عیلامی نام برد که بر آنها مطالبی در مورد کارگران و کارفرمایان و اندازه دستمزدشان نوشته‌شده است.

دومین کاخ بزرگ تخت جمشید کاخ صد ستون یا تالار تخت است که در شرق حیاط آپادانا قرار دارد. قسمت اصلی این کاخ تالار مربع شکل آن است که وسعتش به بیش از ۴۶۰۰ مترمربع می‌رسد. سقف تالار بر ۱۰ ردیف ۱۰ تایی ستون سوار شده است و شکوه خاصی را به نمایش می‌گذارد. گفته می‌شود که ارتفاع ستون‌ها به ۱۴ متر می‌رسیده است و همگی منقش به گل‌وبوته و نخل بوده‌اند. تالار بسیار مهم صد ستون توسط خشایارشا بنیان نهاده شد و اردشیر یکم ساخت آن را به‌پایان رساند. کتیبه‌ای در این کاخ وجود دارد که بر این مطلب صحه می‌گذارد.

هشت درگاه، این تالار را به دالان‌ها، صندوق‌خانه‌ها و یک ایوان پیوند می‌دهد. چند موضوع بر درگاه‌های تالار صدستون حجاری‌شده است: صحنه بارعامی که چهار باربر هر طرف دو درگاه شمالی ایجادشده است، صحنه اورنگ بران بر درگاه‌های جنوبی، شاه شیر کُش و پهلوان هیولاکش بر درگاه‌های شرقی و غربی.

کاخ کوچکی در شمال حیاط صد ستون قرار دارد که نیمه‌تمام باقی‌مانده اما دارای طرح و کاربردی همچون دروازه ملل است؛ به همین علت آن را دروازه نیمه‌تمام می‌خوانند. این بنا چنین قسمت‌هایی را در خود داشته است: یک تالار چهارستونی با دو درگاه شمالی و جنوبی و دو اتاق جانبی برای پاسداران. در این بخش درگاه‌ها هنوز تکمیل‌نشده‌اند و سازندگان فرصت برپاسازی ستون‌ها را هم نیافته‌اند. به دلیل ناتمام ماندن کار، اطلاعاتی درباره معماری و پیکرتراشی را می‌توان در آنها یافت.

در شمال این بنا ساختمان‌هایی وجود داشته است که بر اساس بررسی اشیای یافت شده در شرق آنها، دبیرخانه یا دیوان سرای شاهی بوده‌اند. از جمله این اشیا می‌توان به ۳۰ هزار لوحِ گِلینِ مُهر مانند اشاره کرد که بر آنها اسناد دیوانی تخت جمشید به خط عیلامی نگاشته شده است.

در شمال شرقی خزانه و در ارتفاع ۲۲ متری از سطح آن، چاهی به عمق ۲۶ متر دیده می‌شود که ۴.۷ در ۴.۷ متر دهانه دارد و در سنگ کنده‌شده است. در شرق این چاه آثاری وجود دارد که نشان می‌دهد آب پس از لبریز شدن از چاه به خندقی می‌ریخته که آن را به‌موازات خیابان پشت خزانه کنده بودند.

این چاه ارتباطی با راه آب‌های زیرزمینی تخت جمشید ندارد و به‌احتمال‌زیاد برای ذخیره آب آشامیدنی به‌کار می‌رفته است. همچنین احتمال استفاده از این چاه برای گرفتن راه سیل‌های موسمی و ممانعت از سرریز شدن جریان آب بر روی کاخ‌ها نیز می‌رود. کارکرد این چاه هر چه بوده فرقی نمی‌کند به‌هرحال کندن آن خود یک شاهکار محسوب می‌شود.

دو آرامگاه کامل در دامنه کوه رحمت و مشرف‌به تخت جمشید قرار دارد که متعلق به اردشیر دوم و اردشیر سوم هستند. در شمال شرقی چاه سنگی و در ارتفاع ۴۰ متری آثاری از یک عمارت و یک آرامگاه کنده‌شده در سنگ به چشم می‌خورد. بنا دارای این بخش‌ها بوده است: یک اتاق دو ستونی، ایوان دو ستونی در غرب، صندوق‌خانه‌هایی در شمال و جنوب و تالاری چهارستونی با یک اتاق جانبی در شمال. نمای آرامگاه به تقلید از آرامگاه داریوش در نقش رستم، به‌صورت صلیبی ناقص است که می‌بایست چهار بازوی مساوی داشته باشد؛ اما گویا بازوی پایینی نیمه‌تمام مانده است. بر اساس نظر بعضی از باستان شناسان این آرامگاه متعلق داریوش سوم است.

در دین ایرانیان باستان، آب، آتش و خاک سه آفریده مقدس بودند و بنابراین مردم نمی‌توانستند با سپردن اجسادشان به آنها، آلوده‌شان کنند. بنابراین مردم راه‌های دیگری را برای مردگان خود برمی‌گزیدند. یکی از این راه‌ها، رها کردن اجساد در دخمه بود تا خوراک پرندگان شوند و سپس استخوان‌های شان را در استودان یا استخوان دان نگهداری کنند که نمونه‌هایی از آنها در تخت جمشید یافت شده است و دخمه زرتشتیان یزد هم یکی از این موارد محسوب می‌شود. راه دیگر مومیایی کردن اجساد بود؛ آنها قسمت‌های نرم بدن را خارج کرده و آن را با موم و انگبین و مشک پر می‌کردند. سپس اجساد را در صندوق‌های سنگی می‌گذاشتند و روی‌شان را محکم می‌بستند تا آب‌وآتش و خاک به درون آنها نفوذ پیدا نکند. در ابتدا این صندوق‌ها را به‌صورت خانه می‌ساختند مثل آرامگاه کوروش؛ اما بعدها داریوش و جانشینانش قبرهای کنده‌شده در سنگ را ترجیح دادند و ساختار آرامگاه‌ها تغییر کرد.

زمان ساخت عمارت‌های تخت جمشید به بیش از ۲۵۰۰ سال پیش برمی‌گردد؛ به همین دلیل رعایت بعضی نکات در ساخت بنا و شیوه انجام این کار که جزئیات آن را در کتیبه‌ها یافته‌اند، امروزه از عجایب تخت جمشید به شمار می‌روند.

هم‌زمان با ساخت کاخ‌های عظیم در تخت جمشید، در دیگر امپراتوری‌های بزرگ جهان، برده‌داری رواج داشت و کارهای مربوط به ساخت‌وساز و کارهای سخت و سنگین، بخشی از وظایف برده‌ها بود؛ اما در ایران و در مقر حکومت هخامنشیان، نه‌تنها زنان و مردان در مقابل کار حقوق دریافت می‌کردند، بلکه با توجه به مدارک به‌جامانده در کتیبه‌ها، کارگران بیمه بودند و از مزایای مختلفی نیز بهره می‌بردند.

در طراحی و ساخت ستون‌های تخت جمشید از قانون طلای هندسی بهره برده‌اند و داخل ستون‌ها را با سرب داغ به هم متصل کرده‌اند. به همین جهت ستون‌های به‌جامانده از آتش‌سوزی تخت جمشید تا به امروز توانستند در مقابل زلزله‌های مختلف و بلایای طبیعی استوار باقی بمانند. ستون‌های چوبی با دو سرسنگی از دیگر طراحی‌های عجیب و قابل‌توجه در معماری تخت جمشید به شمار می‌رود. کاخ آپادانا روی ۷۲ ستون ۲۰ تنی قرار گرفته بود که با توجه به وسعت کاخ و وزن و فاصله ستون‌ها، چگونگی تحمل وزن کاخ توسط این ستون‌ها از عجایب مورد سؤال است. روی هر ستون نیز مجسمه شیر دو سر با وزن بیشتر از یک و نیم تن قرار داده بودند. در دو سوی کاخ آپادانا دو ردیف پلکان وجود دارد که در سراسر آن سربازان، سران حکومتی و پادشاهان دیده می‌شوند. تعداد نقش برجسته‌ها بسیار زیاد بوده‌اند که امروزه تعداد کمی از آن‌ها باقی‌مانده‌اند؛ اما در هیچ‌کدام از تصاویر نشانی از اسارت، جنگ و خونریزی دیده نمی‌شود.

از دیگر موارد جالب در معماری بنای کاخ‌ها در تخت جمشید می‌توان به ناودان‌های آجری و سفالی قیرگونی شده و کوتاه در سقف‌ها و میان دیوارها، کانال‌های روباز و چاه سنگی را اشاره کرد. سیستم کانال‌کشی و لوله‌کشی آب و فاضلاب در تخت جمشید نیز توجه باستان‌شناسان را جلب کرده است.

برای حفاظت از کل بناهای تخت جمشید، ستون‌های بلند را با تراش دادن روی‌هم قرار داده‌اند که وجود این تراش‌ها باعث مقاومت بیشتر بنا در مقابل زلزله می‌شود. میان سرستون‌ها، گل ستون‌ها و پایه‌های آن‌ها ملاتی دیده نمی‌شود و این بخش‌ها تنها با استفاده از تراش‌های موزون روی هم قرار دارند. کاخ‌ها را با روی‌هم گذاشتن تخته‌سنگ‌های بزرگ ساخته‌اند که برای جابه‌جا کردن این سنگ‌ها از اهرم‌های ساده استفاده می‌کردند. این اهرم‌ها توانایی جابه‌جایی سنگ‌هایی به وزن ۲۵۰ تن را داشتند. استخراج و حمل این قطعات بزرگ از معادن تا کاخ‌ها از بزرگ‌ترین شگفتی‌ها در ساخت کاخ‌های تخت جمشید هستند.

درگذشته تصاویر حکاکی شده بر دیوارهای تخت جمشید با جواهرات و سنگ‌های قیمتی و نقش و نگارهای رنگی زینت داده‌شده بودند، که امروزه اثری از آن‌ها نیست. تراش‌های ریز در بخش‌هایی از بناها نیز بسیار تعجب‌آور هستند و نشان از پیشرفتگی ابزار سنگ تراشان درگذشته دارند.

در سنگ‌نوشته‌های باقی‌مانده از دوران هخامنشیان در تخت جمشید شرح قابل تأملی از چگونگی قوانین اجتماعی کشف کرده‌اند. بر طبق اطلاعات خوانش شده توسط باستان‌شناسان غربی، در زمان هخامنشیان در ایران زنان و مردان حقوق اجتماعی برابر داشتند. زنان می‌توانستند کار کنند و در دوران بارداری و زایمان از حمایت‌های ویژه بهره می‌بردند. حق ارث نیز برای زنان و مردان یکسان بود. این برابری اجتماعی ۲۵۰۰ سال پیش در ایران باستان، از بزرگ‌ترین دلایل شگفتی تاریخ‌شناسان است.

باستان‌شناسان به وجود شهری باستانی در نزدیکی تخت جمشید یقین پیداکرده‌اند، اما هنوز نتوانسته‌اند این شهر را کشف کنند. از این شهر که در کتیبه‌ها از آن با نام «شهر پارسه» یادشده است، تنها نشانه‌های کمی یافته‌اند، اما تلاش برای کشف مکان این شهر توسط باستان‌شناسان ادامه دارد.

گرچه امروزه به دلیل تخریب کامل سقف چوبی کاخ‌ها، هیچ اثری از آن‌ها نیست، اما باستان‌شناسان توانسته‌اند این نقوش را که با نقش‌های روی مقبره‌ها یکسان هستند، بازسازی کنند. نقش‌های بازسازی‌شده در کاخ ملکه مادر که امروزه موزه تخت جمشید است، دیده می‌شوند.

تمام موارد مطرح‌شده در زمینه‌های معماری و نظام اجتماعی در بالا از موارد اعجاب‌آور تخت جمشید هستند، اما شاید بتوان عجیب‌ترین نکته در تخت جمشید را پیام داریوش به آیندگان دانست. در چهار گوشه کاخ آپادانا چهار لوح زرین قرار دارند که پیام صلح و دوستی برای جهانیان را بر آن حک کرده‌اند. بر جا گذاشتن این الواح در نقاط مختلف با پیام‌های یکسان، نشان‌دهنده عزم داریوش هخامنشی بر جاودان نگه‌داشتن این نوشته‌ها دارند.

موزه تخت جمشید