معبد هندوها (پرستشگاه بت‌گوران) در جنوب شهر بندرعباس

معبد هندوها، پرستشگاه هندوها یا پرستشگاه بت‌گوران، نام بنایی دیدنی در جنوب شهر بندرعباس است که چشم هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌کند. این بنا از دوران قاجار در این شهر جا خوش کرده و زمانی محل عبادت هندوها در ایران بوده است.

هندوئیسم، هندوگرایی یا آئین هندو یک دین هندی با بیش از شش هزار سال قدمت و میلیون‌ها پیرو است و پس از مسیحیت و اسلام سومین دین بزرگ جهان به شمار می‌آید. امروزه معبد هندوها کاربری سابقش را از دست داده اما به‌عنوان یک جاذبه گردشگری، مسافران را به سوی خود می‌کشاند و جلوه‌ای از ترکیب معماری ایرانی، اسلامی و هندی را به آنها نشان می‌دهد. ترکیبی که در مسجد رنگونی های آبادان نیز قابل‌مشاهده است و موجب شگفتی هر بازدیدکننده‌ای می‌شود.

از نظر تاریخچه این معبد باید ذکر شود که در زمان شاه اسماعیل یکم (پایه‌گذار و نخستین شاه دولت صفوی) و پس از جنگ‌های متعدد با ازبک‌ها و عثمانی‌ها و متحمل شدن شکست، پرتغالی‌ها از وضعیت نابسامان کشور استفاده کردند و از طریق هند خود را به ایران رساندند. آنها در جنگی خونین، موفق به تسخیر هرمز شدند. در آن زمان پرتغالی‌ها در هند مستقر بودند و همین امر باعث شد تا پای هندی‌ها بیش از گذشته به ایران و جنوب آن باز شود.

حضور هندی‌ها در ایران حتی پس از آزاد شدن هرمز ادامه یافت. در زمان قاجار هندوهای تاجر در گروه‌های ۷۰ تا ۸۰ نفری، ساکن بندرعباس بودند. آنها برای برگزاری مراسم مذهبی‌شان به کاروانسراها می‌رفتند و هر بار به‌زحمت مکانی را برای خود آماده می‌ساختند. در این اوضاع، دو نفر به نام‌های شول‌رام و دده رام، بانی خرید زمینی شدند و کلنگ ساخت معبدی را در شمال بندرعباس آن روز بر زمین زدند. بر روی کتیبه‌ای مربوط به معبد و با خط هندی، نام این دو بانی و سال احداث بنا به سال سامبات هندی آمده است.

معماران از هند آمدند و دست‌به‌کار شدند و هزینه ساخت از محل جمع‌آوری هدایای هندوها و توسط تجار هندی تأمین شد. گفته می‌شود سرمایه‌داران شهر شیکارپور هند سهم زیادی در تأمین هزینه‌های ساخت این معبد داشته‌اند. به این ترتیب در سال ۱۲۶۷ هجری شمسی همزمان با فرمانروایی محمدحسن‌خان سعدالملک (فرمانروای محلی بندرعباس) معبدی در بندرعباس سر برآورد. محلی‌ها این بنا را بت گوران نامیدند؛ چرا که مردم، هندی‌ها را گور یا گبر می‌خواندند و نام بت گوران کاملاً کاربرد این بنا را مشخص می‌کرد.

مجسمه‌هایی از برهما، شیوا و وشینو (الهه‌های هندی) را در این معبد قرار دادند تا پیروان آیین‌های هندی بتوانند در آن به عبادت بپردازند. گفته می‌شود در سال ۱۳۴۴ هجری شمسی هندی‌ها راهی کشورشان شدند و با ترک ایران مجسمه‌ها و بت‌های شان را نیز با خود بردند.

سه فرقه مهم میان هندوها وجود دارد که ویشنوان، شیوان، و شاکتیان خوانده می‌شوند و ویژگی‌هایی از همه اینها در معماری معبد به‌ویژه در تزیینات و محراب دیده می‌شود. هندوها از مکتب برهمنی پیروی می‌کنند که پیروان آن جمع بزرگی از ملت هندوستان هستند و به خدایان برهما، ویشنو و تسیوا اعتقاد دارند. آنچه از سبک معماری معبد هندوهای بندرعباس برداشت می‌شود، نشان می‌دهد که این بنا بر اساس باور به خدایان ویشنو و شیوا پرستان شمال هندوستان ساخته‌شده و بر اساس تحقیقات، این معبد به خدایان ویشنو تعلق داشته است.

آنچه معبد هندوهای بندرعباس را از دیگر معابد هندوها متمایز می‌سازد، وجود نشانه‌هایی از معماری ایرانی و حتی اسلامی در آن است. شاید همین باعث شده تا این بنا به یک اثر بسیار مهم در جنوب ایران و بنایی منحصربه‌فرد در کشور بدل شود.

اغلب معابد برهمنی در هند از سنگ ساخته می‌شوند؛ اما معبد هندوها بر اساس مصالح در دسترس و از لاشه‌سنگ، ملات گل و ساروج، سنگ‌های مرجانی خاک و گچ‌های ضخیم ماده و گچ لویی ساخته‌شده است. و در اتاق آن طاقچه و قاب‌های کور به چشم می‌خورد. دورتادور اتاق هم چهار راهرو وجود دارد که درگذشته زوار به دور آن زیارت می‌کردند، اساس ساختمان این معبد عبارت است از یک اتاق چهارگوش میانی که روی آن گنبدی قرار گرفته است. داخل راهروها حجره‌های کوچکی است که برای طلبه‌های مکتب برهمنی در نظر گرفته‌شده است و داخل برخی از اتاق‌ها نقاشی‌های مذهبی دیده می‌شود که یکی از مهم‌ترین آن‌ها خدای فلوت‌زن به نام کریشنا است.

از داخل راهرو غربی راه‌پله‌های مارپیچی وجود دارد که رو به سمت بالا دارد و به بام معبد منتهی می‌شود که ساق معبد است و با جرزهای پس‌رونده که الهامی از معماری ایرانی است تشکیل‌شده است. چهار نورگیر در چهار طرف این فضای چندضلعی روی جرزها وجود دارد و گنبد عظیمی با لایه‌های ذوزنقه‌ای و تزئینات آیین هندویی دیده می‌شود. در قسمت ضلع شرقی گنبد نیز تالار بزرگی وجود دارد که تالار اجتماعات بوده است و در آن نقاشی‌های مختلفی به چشم می‌خورد که هرکدام از آن‌ها بیانگر فلسفه خاصی از اعتقادات مختلف مردم هند است.

قسمت اصلی بنای معبد، گنبدخانه آن است که شکلی شبیه به چهار گوش دارد و گنبدی بر فراز آن خودنمایی می‌کند. در زیر گنبد بت اعظم را قرار می‌دادند. چهار نورگیر در چهار طرف اتاق اصلی تعبیه‌شده و روی دیوارها نقاشی‌های آئینی و طاقچه و قاب‌ها دیده می‌شوند.

دورتادور این اتاق، راهروهایی وجود دارد که برای گشتن به دور معبد و زیارت استفاده می‌شده‌اند. اتاقک‌هایی با طاقچه‌ای برای قرار دادن مجسمه‌ها در این راهروها وجود دارد که برای مراقبه راهبان و طلبه‌های برهمنی بوده‌اند؛ ازجمله این اتاقک‌ها می‌توان به محراب شیوا (مظهر فنا و نابودکننده)، محراب شکتی (الهه قهر و نابودی)، محراب سَرَسْوَتی (الهه علم و دانش) و غیره اشاره کرد.

نقاشی‌های مذهبی به دیوار برخی اتاق‌ها زینت داده و یکی از مهم‌ترین آنها جلوه‌ای از خدای فلوت‌زن به نام کریشنا را به نمایش گذاشته است. از داخل راهروی غربی گنبدخانه می‌توان با پیمودن راه‌پله‌های مارپیچی به سمت بالا و بام معبد رفت که به ساق معبد شهرت دارد. دیوارهای پس‌رونده در این قسمت با الهام از معماری ایرانی ساخته‌شده‌اند. ۴ نورگیر در ۴ طرف این فضای چندضلعی وجود دارد و گنبد عظیمی بر فراز آن است.

در قسمت ضلع شرقی گنبد به تالار بزرگی می‌رسیم که به‌عنوان تالار اجتماعات از آن استفاده می‌کرده‌اند. هر یک از نقاشی‌های موجود در این تالار، بیانگر فلسفه خاصی از اعتقادات مختلف مردم هند هستند. محراب نیز در قسمت شمال معبد قرار دارد. درگذشته این معبد، حیاط وسیعی داشت اما به‌مرور تخریب و کوچک‌تر شد و به شکل حیاط کوچک امروزی درآمد.

بخش‌هایی از این معبد نیز به نمایش آثار تاریخی مرتبط با هندوها اختصاص‌یافته‌اند و موزه‌ای جذاب را به وجود آورده‌اند.