باغ نارنجستان قوام در مرکز شیراز

بر طبق اسناد تاریخی به‌دست‌آمده، در زمان حکومت زندیه، حاج ابراهیم‌خان کلانتر اعتمادالدوله شیرازی، از بزرگان شیراز در آن دوره، به لطفعلی‌خان زند خیانت کرد. این کار باعث شد آغامحمدخان قاجار به‌سادگی بر جنوب ایران مسلط شود و با برانداختن حکومت زندها، حوزه نفوذ و سلطنت خود را گسترده‌تر کند. به‌پاس این خدمت ارزشمند، آغامحمدخان، حکومت شیراز را به کلانتر سپرد و او نیز اقوام خود را در ولایت‌های مختلف فارس ساکن کرد و برای هر یک منصبی در حکومت در نظر گرفت. او در زمان فتحعلی شاه نیز در منصب خود بود تا اینکه پس از مدتی اطرافیان شاه دست به کودتا زدند و موجبات بدبینی ایشان نسبت به حاج ابراهیم‌خان را فراهم کردند. فتحعلی‌شاه تحت تأثیر اطرافیان خود دستور قتل حاج ابراهیم‌خان کلانتر و همه افراد خانواده‌اش را داد. کلانتر پسری به نام علی‌اکبر داشت که به دلیل داشتن بیماری سل کشته نشد و بعدها نیز بیماری او به طرز معجزه‌آسایی بهبود یافت.

در سفر فتحعلی‌شاه به شیراز، علی‌اکبر با او دیدار می‌کند و ماجرای براندازی حکومت زندها و قتل‌عام کردن خانواده‌اش را به او یادآور می‌شود. شاه که از کردار خود تا حدودی پشیمان بود به او لقب قوام‌الملک را داد و به‌این‌ترتیب وی با نام کامل «علی‌اکبر خان قوام الملک‌اول» والی شیراز شد.

«باغ قوام در محله بالا کفت، بنیاد آن را مرحوم میرزا علی‌محمدخان قوام‌الملک نهاده و جناب قوام‌الملک حالیه به اتمام رسانیده، این باغ محل جلوس و حکم معزی الیه است. در سمت شرقی آن تالاری است شاهانه، در دو جنب آن دو راهرو و در جنب آنها دو ارسی پنج دهنه ملوکانه و در دو جنب آنها دو ایوان، تمام عمارات مذکور به آینه‌های خرد و کلان با آیین است و منقش و نگار الوان با تزیین و در هر یک از سمت جنوب و شمالش بیست و یک طاق‌نماست و طرف آن دو ایوان و دیگر اتاق‌هاست. حوضی دریاچه مانند دارد که از آب زلال مالامال است و باغچه‌هایش از اشجار نارنج و ریاحین جنت چون کوکب رخشان فروزان».

در دوره قاجاریه باغ قوام و عمارت آن «بیرونی» خوانده می‌شد و انجام امور تجاری و برگزاری تشریفات و جشن‌ها و استراحت و پذیرایی از میهمانان در آن صورت می‌گرفت. خانه زینت‌الملک نیز که امروزه در غرب مجموعه قرار دارد محل سکونت خانواده قوام بود و به همین جهت «اندرونی» خوانده می‌شد. بین بیرونی و اندرونی یک کوچه فاصله بود و این دو فضا از طریق یک تونل زیرزمینی به هم مربوط می‌شدند. از ویژگی‌های این مجموعه عمود بودن محور بیرونی و اندرونی آن بر یکدیگر بود.

خانه زینت‌الملک به دلیل سکونت خانم زینت‌الملک قوامی به این نام مشهور شد. خانم زینت‌الملک قوامی دختر حبیب‌الله خان، قوام‌الملک چهارم و خواهر ابراهیم‌خان قوام، قوام‌الملک پنجم بود و شوهرش فروغ‌الملک نام داشت. پس از مرگ زینت‌الملک، خانه به عبدالله خان قوامی رسید که این بنای تاریخی نفیس را برای برپایی یک موزه فروخت. امروزه خانه زینت‌الملک در چند قدمی باغ نارنجستان قرار دارد و موزه مشاهیر در آن برپاست. آنچه با عنوان نارنجستان قوام می‌شناسیم، در واقع همان بیرونی خانه قوام بوده که از زیرزمین به اندرونی قوام راه پیدا می‌کرده است و از آن برای کارهای دیوانی، اداری و پذیرایی از مهمانان بهره می‌بردند.

می‌توان گفت که این باغ بین سال‌های ۱۲۵۷ تا ۱۲۶۷ هجری خورشیدی مقارن با حکومت ناصرالدین‌شاه قاجار ساخته شد و گسترش یافت. البته تاریخ ساخت این بنا آن‌قدرها هم دقیق نیست چرا که تنها یک کتیبه در کل این مجموعه وجود دارد که بر روی آن نوشته‌شده است: «چاکر درگاه ابوالقاسم شیرازی به تاریخ ۱۳۰۲ هجری قمری». این کتیبه در اتاق آینه‌کاری قسمت غربی نوشته‌شده است و به این دلیل که معمولاً آینه‌کاری را در آخر انجام می‌دهد می‌توان این تاریخ را نشان‌دهنده پایان ساخت بنا دانست. در یکی از اتاق‌ها هم‌روی گچ‌کاری‌ها تاریخ ۱۲۹۸ هجری قمری به چشم می‌خورد که پایان کار گچ‌بری را نشان می‌دهد. این بدان معناست که آینه‌کاری ۴ سال طول کشیده است و بنابراین می‌توان اوایل ۱۲۹۰ هجری قمری را شروع ساخت بنا تلقی کرد.

خانه قوام یک منزل شخصی بود که پس از محمدرضا خان قوام‌الملک سوم به پسر ایشان حبیب‌الله خان قوام‌الملک چهارم رسید. پس از مرگ قوام‌الملک چهارم و تقسیم اموال وی، نارنجستان قوام در زمره املاک پسر ایشان، ابراهیم‌خان قوام‌الملک پنجم، قرار گرفت. این امر همزمان با دوره رضاخان رخ داد؛ یعنی دوره‌ای که پهلوی اول تمامی القاب و اسامی را از نام اشخاص برداشت.

بعدها باغ قوام به دلیل وفور درختان نارنج در آن به نارنجستان قوام مشهور شد و در زمره زیباترین و ارزشمندترین آثار دوره قاجاریه قرار گرفت. ابراهیم قوام تغییراتی در ساختمان‌های باغ انجام داد و در سال ۱۳۴۵ هجری خورشیدی آن را برای فعالیت‌های هنری و فرهنگی به دانشگاه شیراز اهدا کرد.

ابراهیم قوام در سال ۱۳۴۸ هجری خورشیدی از دنیا رفت و پرونده سیاسی این خاندان برای همیشه بسته شد؛ اما یادگاری ارزشمند از آنها بر جای ماند. این باغ ارزشمند از طرف ابراهیم‌خان به نوه‌اش شهرام رسید و شهرام قوام آن را به موسسه آسیایی دانشگاه پهلوی (شیراز) بخشید. دانشگاه شیراز این باغ را بین سال‌های ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۸ هجری خورشیدی در اختیار موسسه آسیایی به سرپرستی آرتور آبراهام پوپ، ایران‌شناس معروف آمریکایی گذاشت. این موسسه با استفاده از کمک‌های بخش فرهنگی سازمان برنامه و منابع دیگر از جمله فرح پهلوی تعمیرات مفصلی را در آن صورت داد و هنرمندان و صنعتگران شیرازی و اصفهانی و تهرانی دست در دست هم دادند تا این بنا را به بهترین شکل مرمت کنند. هم‌اکنون در کتابخانه این مرکز مجموعه کتاب‌های اهدایی پروفسور پوپ به دانشگاه شیراز آن دوران را در ذهن تداعی می‌کند.

باغ قوام در سه ضلع شمالی، شرقی و جنوبی دارای ساختمان است. عمارت اصلی باغ که در سمت شمالی واقع‌شده دو طبقه و در زیر آن‌هم یک طبقه زیرزمینی است. طرح بنای اصلی و ایوان دو ستونی عمارت از شیوه معماری رایج در دوره زندیه اقتباس‌شده و همچنین سایر بناهای دوره زندیه و قاجاریه در عمارت دوره قاجاریه و حجاری و نقاشی و گچ‌بری و آیینه‌کاری عالی‌ترین نمونه هنر دوره قاجاریه محسوب می‌شود. باشکوه‌ترین قسمت این ساختمان ایوان بزرگ آن با دو ستون سنگی یکپارچه و سقف مسطح تزیین شده است. در دو طرف ایوان بزرگ دو راه زینه برای ورود به آنجا و سایر قسمت‌ها ساخته‌شده که از کف محوطه نزدیک دو متر بلندی دارد. این پله‌ها به دو بهارخواب متصل است و در هر طرف یک سالن بزرگ و یک اتاق بزرگ واقع‌شده و در انتها نیز پله‌هایی برای رفتن به طبقه بالا ایجاد شده است. در روبروی ایوان شاه‌نشین، اتاق‌هایی که محل اقامت حاکم وقت و اقوام و مهمانان نزدیکش بوده، واقع است. طبقه بالا نیز دارای چهار اتاق است که دو تای آن در عقب واقع‌شده و دارای هشتی و پنجره‌هایی مشرف بر ایوان می‌باشد.

تقسیم‌بندی اتاق‌ها به نحوی است که گروه‌هایی از مهمان‌ها به‌طور مجزا می‌توانسته‌اند در آنجا اقامت کنند و به‌طورکلی این مجموعه مشتمل بر دو دستگاه شامل پنج اتاق، چهار دستگاه با دو تا سه اتاق و دو دستگاه هرکدام با دو اتاق و شش اتاق انفرادی است.

ایوان بزرگ عمارت از نظر هنرهای مختلفی که در آن بکار رفته زیباترین ایوان دو ستونی دوره قاجاریه در شیراز است. دو ستون ایوان از سنگ مرمر یکپارچه و بدنه آن‌ها استوانه‌ای و سرستون‌ها دارای مقرنس‌کاری‌های زیبایی است. در وسط سقف ایوان یک مدال بزرگ نقاشی شده و در اطراف آن شش منظره بیضی شکل ترسیم شده است.

ورودی اصلی باغ، دری است که رو به جنوب باز می‌شود و جنس آن از چوب ساج و مزین به منبت‌کاری‌های زیبایی است. این در شما را به داخل یک هشتی هدایت می‌کند که فضایی سرپوشیده و متصل به کوچه و حیاط خانه است و در بسیاری از بناهای ایرانی دیده می‌شود. سقف این هشتی دارای آجرکاری و کاشی‌کاری و مقرنس‌سازی‌های گچی خیره‌کننده است و فضای آن توسط دو راهرو به محوطه باغ ارتباط پیدا می‌کند.

سردر ورودی، مزین به آجرکاری چشم‌نواز است و بر پیشانی در ورودی، کتیبه‌ای از سنگ مرمر سرخ‌رنگی به چشم می‌خورد که آیاتی از قرآن مجید بر روی آن نقش بسته‌اند. در دو طرف این کتیبه، ابیاتی از آسوده، شاعر شیرازی خودنمایی می‌کند و مطالبی هم درباره بانی باغ و تاریخ احداث آن حجاری‌شده است. تاریخ بالای سردر «سال ۱۳۰۵ هجری قمری» است که همزمانی ساخت بنا با پادشاهی ناصرالدین‌شاه قاجار را نشان می‌دهد. دو طرف درگاه، دارای ازاره سنگی است که بر روی آن نقش دو سرباز دوره قاجاریه با تفنگی در دست، حجاری‌شده است.

به هنگام ورود، فروشگاه لوازم سنتی و تزیینی توجه بازدیدکنندگان را به خود جلب می‌کند و با گذر از کنار آن محوطه‌ای بسیار زیبا و متقارن از درختان نارنج و نخل پیش روی‌تان قرار می‌گیرد. با عبور از این محوطه، ساختمان اصلی و ایوان تماشایی آن به چشم می‌خورد که برای ورود به آن و ایوانش چندین پلکان در دو طرف ایوان قرار دارد.

در سه ضلع شمالی، شرقی و جنوبی باغ، ساختمان‌هایی وجود دارد و در طول حیاط بیست‌ویک عدد طاق‌نما دیده می‌شود. در واقع ساختمان‌های نارنجستان از دو بخش تشکیل‌شده‌اند: بخش شمالی با ایوان ستون‌دار جانبی و یک طبقه زیرزمین و دو طبقه بالایی که برای انجام کارهای اداری و تشریفات از آن استفاده می‌کردند و بخش جنوبی با چهار اتاق در گوشه جنوب شرقی و جنوب غربی که خدمه در آن حضور داشتند.

عمارت اصلی باغ، ساختمان شمالی است که دو طبقه و یک زیرزمین دارد. این عمارت ۲۰ اتاق دارد که تمام آنها به‌جز قسمت شرقی به یکدیگر راه دارند و در نهایت به آخرین اتاق قسمت غربی منتهی می‌شوند. قسمت جنوبی زیرزمین اسلحه‌خانه بوده چرا که ساکنان عمارت، والی شهر بودند و تعدادی سرباز داشتند و در قسمت شمالی حبوبات، عرقیات و برنج نگهداری می‌شد. طرح بنای اصلی و ایوان دو ستونی عمارت، الهام از شیوه معماری رایج در دوره زندیه را نشان می‌دهد و حجاری، نقاشی، گچ‌بری و آیینه‌کاری در همه بناهای باغ، عالی‌ترین نمونه هنرِ قاجاری به شمار می‌روند.

باشکوه‌ترین بخش ساختمان اصلی، ایوان بزرگی است که دو ستون سنگی یکپارچه و سقف مسطح دارد و مشرف بر حوض واقع در وسط باغ است. ایوان بزرگ عمارت به‌واسطه هنرها و تزیینات به‌کاررفته در آن، یکی از زیباترین ایوان‌های دو ستونی دوره قاجاریه در شیراز به شمار می‌رود. دو ستون این ایوان دارای بدنه استوانه‌ای و از سنگ مرمر یکپارچه و سرستون‌هایی مزین به مقرنس‌کاری‌های نفیس دارند. در وسط سقف ایوان نقاشی یک مدال بزرگ دیده می‌شود و در اطراف آن شش منظره بیضی‌شکل ترسیم‌شده است. این نقاشی‌ها تمام زیبایی این بنا نیستند بلکه در قسمت‌های دیگر سقف ایوان و البته بدنه و دیوارهای اتاق‌ها نیز با نقاشی‌هایی چون گل‌وبوته، اشکال حیوانات، منظره شکارگاه و غیره مزین شده‌اند. حجاری سنگ‌های پایین دیوار این بنا نیز به‌صورت قرینه است و بر سطح آنها نقوشی از شیر، سربازان هخامنشی، مبارزه با هلاهل (موجود افسانه‌ای) دیده می‌شود. در اطراف نقاشی‌های سقف ایوان و دیوارها و همچنین قسمت شاه‌نشین آینه‌کاری چشم‌نوازی خودنمایی می‌کند.

نقاشی رنگ و روغن سقف سبک نقاشی‌های دوران زند را دارند. این نقاشی‌ها بر روی چوب‌های سقف (که در زبان بومی مرجوک خوانده می‌شوند) شکل می‌گیرند و مخصوص هنرمندان شیراز هستند. این نوع نقاشی در بیشتر ساختمان‌های دوره زندیه و قاجاریه شیراز به چشم می‌خورد و یکی از تزیینات جدانشدنی آنها به شمار می‌رود. در حاشیه‌های سقف‌ها، از مقداری کاغذدیواری و عکس‌های کاغذی رنگی نیز استفاده‌شده که  در آن دوره از اروپا به ایران آورده شدند. در دو سوی سقف ایوان طبقه بالا، تیرهای چوبی نقاشی شده دیده می‌شود. بیشتر نقاشی‌های سقف ایوان بزرگ و اتاق‌ها، کاری از  لطفعلی‌خان صورتگر، نقاش و مینیاتوریست مشهور آن دوره هستند.

در دو طرف ایوان بزرگ دو راه پلکانی برای ورود و دسترسی به سایر قسمت‌ها تعبیه‌شده است. این پله‌ها به دو به بهارخواب می‌رسد که فضایی بالاآمده، خارجی، مسطح و باز است و به باغ اشراف دارد. در هر طرف یک سالن و یک اتاق بزرگ قرار دارد که کف آنها پوشیده از کاشی‌های سفید و آبی است. در انتها نیز پله‌هایی دیده می‌شوند که برای رفتن به طبقه بالا ایجادشده‌اند. با ورود به اتاق اصلی مجاور ایوان، سقف آینه‌کاری شده‌ای را خواهید دید که شما را محو تماشای خود می‌کند. سرتاسر اتاق یا تالار اصلی و ایوان، پوشیده از آینه‌کاری هستند و بسیار چشم‌نواز به نظر می‌رسند. تالار اصلی به تالار آینه یا شاه‌نشین شهرت دارد و از طریق یک پنجره چوبی هلالی با دریچه‌های ارسی به ایوان مرکزی راه پیدا می‌کند. روبروی ایوان شاه‌نشین، اتاق‌هایی هستند که محل اقامت حاکم وقت و اقوام و مهمانان نزدیکش بوده‌اند. در طبقه بالا نیز چهار اتاق به چشم می‌خورد که دو تای آن در عقب قرار گرفته است و هشتی و پنجره‌هایی مشرف بر ایوان دارند. درگذشته این اتاق‌ها برای اقامت مهمانان نیز مورد استفاده قرار می‌گرفتند.

در جلوی عمارت اصلی درهای ارسی با شیشه‌های رنگی قرار دارد. بالای عمارت اصلی با پیروی از شیوه ساختمان‌سازی آن دوران دارای هلالی‌هایی است که تعداد آنها به سه عدد می‌رسد. تصاویر و طرح‌های زیبایی بر روی این هلالی‌ها، کاشی‌کاری شده و هلالی بین دو ایوان دو ستونی و شاه‌نشین هم مزین به شیشه‌های رنگی است که در دوره قاجاریه از اروپا به ایران رسیدند. هلالی وسط دارای نقش دو شیر است که صفحه‌ای منقوش به عبارت «نصر من الله و فتح قریب» را نگه‌داشته‌اند و دو فرشته هم از بالا آن را گرفته‌اند. در هلالی‌های کاشی‌کاری دو طرف نیز نقش پلنگی دیده می‌شود که آهویی را شکار کرده است و در زمینه این صحنه‌ها نیز خطوط اسلیمی به چشم می‌خورد.

همه درهای عمارت از چوب گردو ساخته‌شده‌اند؛ این درها یا مزین به خاتم‌کاری هستند و یا به سبک هندی منبت‌کاری شده و صدف‌هایی از خلیج‌فارس در آنها به‌کاررفته است. ازاره اتاق‌های اصلی عمارت و بخاری دیواری شاه‌نشین آن از سنگ‌های مرمر ساخته‌شده است که در آن دوران از یزد و تبریز به شیراز آورده شدند. روی بخاری سنگ مرمر، نقش داریوش هخامنشی با یک برجستگی مختصر حجاری‌شده و حاشیه آن به رنگ طلایی است. در گوشه‌های بالای بخاری هم دو تصویر حجاری‌شده به چشم می‌خورند که متعلق به محمدرضا خان قوام‌الملک هستند. بر روی ازاره پایین عمارت و زیر ایوان نیز نقوشی با اقتباس از راه سنگی عمارت دیوان‌خانه کریم‌خان زند اما به شیوه تصاویر دوره قاجاریه حجاری شده‌اند. تصویر شیر و گور و پنجره سنگی مشبک و حجاری‌شده به‌صورت ترنج‌های زیبا نیز از دیگر زیبایی‌های این عمارت به شمار می‌روند.

ضلع شرقی باغ نیز شامل حیاطی کوچک و تعدادی اتاق که درگذشته به آشپزخانه و محل اقامت خدمه اختصاص داشته‌اند. حوض کوچکی در حیاط آشپزخانه دیده می‌شود که در پاشویه آن قطعات سنگ سرخ رنگ و در کف آن کاشی‌های فیروزه‌ای‌رنگ به‌کاررفته و در وسط حوض نیز یک فواره سنگی قرار دارد. در جنوب حیاط آشپزخانه، ستون سنگی حجاری‌شده‌ای قرار دارد که به‌عنوان پایه‌ای برای گلدان تعبیه‌شده است.

زیر اتاق آینه‌کاری در قسمت غربی، زیرزمینی واقع‌شده است که آجرهای تزیین‌شده دارد. این قسمت تنها جای قابل نشستن بوده و در تابستان‌ها به‌عنوان شاه‌نشین استفاده می‌شده است. چهار ورودی از حیاط به زیرزمین تعبیه‌شده که دو راه آن را با سنگ مسدود کرده‌اند.

زیرزمین‌ها به‌طور قرینه در شمال و جنوب ایجادشده‌اند و کل مرمت آجرکاری‌های آنها در قبل از انقلاب انجام شد و حدود ۴ سال طول کشید. درگذشته خانه‌های اشراف از طریق زیرزمین باهم ارتباط داشتند. از حیاط خانه قوام هم به نارنجستان راهی وجود داشت که آن‌هم بیشتر به خاطر سریع رسیدن غذا و آسان‌تر شدن رفت و آمد بود. شاه‌نشین تنها جای زیرزمین است که سقف تزیین‌شده دارد. بین آجرهای دیوار به خاطر انقباض و انبساط از تخته استفاده‌شده است و پنجره‌های مشبک زیرزمین، سنگی بوده که امروزه از چوب هستند. در زیرزمین حتی در سردترین موقع زمستان و گرم‌ترین زمان تابستان نیز هیچ وسیله گرم‌کننده یا سردکننده‌ای قرار نمی‌دادند چرا که به علت وجود منفذهای تهویه هوا دمای هوا در همه ایام سال تقریباً به یک اندازه است.

زیرزمین ایوان شرقی آشپزخانه بود. این محل دارای کانال آب بوده و ربطی به قسمت شمالی ندارد. مسیر آب دو حوض قسمت شرقی و حوض وسط خانه از آشپزخانه می‌گذشت و احتمالاً غذای نارنجستان هم از اینجا تحویل داده می‌شد. آینه‌کاری، گچ‌کاری و نقاشی از هنرهای به‌کاررفته در سقف‌ها هستند و در راهروها هم نقاشی روی چوب دیده می‌شود.

بین عمارت ضلع جنوبی (که دفتر کار حاکم وقت محسوب می‌شده) و عمارت اصلی (که در شمال قرار دارد) باغی وسیع و محصور با نرده‌های آهنی قرار دارد. این باغ در دوره قاجار محصور شده و نرده آهنی دورتادور باغچه‌ها به شکل قدیمی خود پابرجاست. محوطه جلوی ساختمان اصلی و ایوان بزرگ قدری بالاتر از سطح باغ قرار دارد. در این محوطه حوض بزرگی دیده می‌شود که انعکاس نمای عمارت و ایوان در آن جلوه بسیار زیبایی دارد. لبه‌ها و پاشویه این حوض نیز پوشیده از قطعات بزرگ سنگ سرخ است و در دو طرف آن نیز چند باغچه به چشم می‌خورد.

گذرگاه اصلی باغ از جلوی حوض آغاز شده تا نمای عمارت ضلع جنوبی ادامه پیدا می‌کند. در وسط این گذرگاه آب نمایی سرتاسری با اشکال هندسی ایجاد و اطراف آن نیز گل‌کاری شده است. این باغ دارای درختان نارنج بسیاری است و در فصل شکوفه دادن عطر دل‌انگیز بهار نارنج فضای باغ را عطرآگین می‌کند. درختان نخل تنومند و کهن‌سال در دو طرف گذرگاه اصلی باغ قد علم کرده‌اند و دیگر انواع درختان نیز در باغ دیده می‌شوند. گل‌های گوناگون و رنگارنگ نیز در جای‌جای باغ نارنجستان قوام خودنمایی می‌کنند.

پیش از این گفته شد که بین سال‌های ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۸ هجری خورشیدی موسسه آسیایی دانشگاه شیراز به سرپرستی آرتور آبراهام پوپ، ایران‌شناس معروف آمریکایی در این مکان دایر بود. وی اشیا و عتیقه‌های به‌دست‌آمده در سفرهای پژوهشی خود در ایران را به این مکان آورد و آنها را در معرض نمایش گذاشت. همین کار آغازی بود برای شکل‌گیری یک موزه در نارنجستان قوام.

در سال‌های اخیر مسئولان با انجام تعمیرات اساسی در زیرزمین ضلع شمالی، آن را به موزه‌ای تبدیل کردند که وابسته به دانشکده هنر معماری است و  اشیای فرهنگی اهدایی پروفسور پوپ را در آنجا نگهداری می‌کنند. آثار به نمایش گذاشته‌شده در این موزه شامل ظروف، سکه‌ها، تابلوها، کاشی‌کاری‌ها و غیره متعلق به دوره باستانی و تاریخی بوده و بخشی از آثار باستانی حفاری‌شده مربوط به سه هزار سال قبل نیز در میان آنها دیده می‌شود. هم‌اکنون کتابخانه این مرکز نیز مجموعه کتاب‌های اهدایی پروفسور پوپ به دانشگاه شیراز را در خود دارد.

نارنجستان قوام از نظر هنرهای به‌کاررفته در آن از زیباترین بناهای این دوره در شیراز به شمار می‌رود. پیش‌ازاین اشاره‌هایی به تزیینات به‌کاررفته در باغ داشتیم؛ اما این تزیینات به حدی قابل‌توجه هستند که در اینجا به‌صورت جداگانه و مفصل‌تر به آنها پرداخته می‌شود:

۱– نقاشی:

در انتهای تالار شرقی و غربی، اتاق‌هایی با نقوشی زیبا به چشم می‌خورد. در تزیین سقف‌های نقاشی شده از موادی چون گل اخری، اکلیل، شنگرف، لاجورد و سایر رنگ‌های معدنی استفاده‌شده است. این مواد در هر دو نوع سقف‌های تخته‌کوبی شده و سقف‌های با تیرهای قلمدانی به‌کاررفته‌اند.

۲– گچ‌بری و آجرکاری:

هنرمندان ایرانی در پیاده‌سازی طرح‌های آجرکاری سنتی در باغ نارنجستان قوام سنگ تمام گذاشته و انواع این هنر از قبیل شطرنجی، بند سنگ، خفته و راسته را در بناها به‌کاربرده‌اند. خفته و راسته به طرحی از به‌کار بردن آجر در سقف‌های ضربی یا آجرفرش زمین گفته می‌شود که در آن آجرها را به ترتیب عمود بر یکدیگر یعنی یک آجر خفته (افقی) و یک آجر راسته (عمودی) کار می‌گذارند. این طرح‌ها در تمامی بدنه‌ها و سقف دو بهارخواب در دو طرف ضلع شمالی با گچ‌بری‌های زیبایی درآمیخته‌اند که به طرح‌های سنتی گیاهی معروف هستند.

۳– مقرنس‌کاری:

سقف فضای هشتی در بدو ورود هرکسی را مبهوت خود می‌کند. این سقف با مقرنس آویخته تزیین‌شده و به زیباترین شکل ممکن از هنر کاشی‌کاری نیز بهره گرفته است.

۴– حجاری:

در قسمت ازاره‌های دو ضلع جنوبی و شمالی حجاری‌های چشم‌نوازی بر روی سنگ دیده می‌شود. این حجاری‌ها تصاویر الهام گرفته از نقوش تخت جمشید هستند و در آنها حیوانات افسانه‌ای و یا تصویر سربازان قاجاری و نقش اسلیمی مشبک و یا تصویر درختانی به سبک مینیاتوری نیز به چشم می‌خورد.

۵– کاشی‌کاری:

در نمای داخلی ضلع جنوبی چندین صحنه برگرفته از داستان‌های تاریخی با هنر کاشی‌کاری به تصویر کشیده شده‌اند که از میان آنها می‌توان به این موارد اشاره کرد: سلیمان و بلقیس ملکه سبا، خسرو و شیرین، شیرین و فرهاد و صحنه‌هایی از شکار حیوانات. در قسمت میانی این بخش نقش سه خدمتگزار در حال حمل ظروف میوه و اشربه نیز با هنر کاشی‌کاری نقش بسته است و در قسمت پیشانی نمای ضلع شمالی سه شمسه دیده می‌شود که بر روی هریک مناظری بر روی کاشی وجود دارد. بر روی شمسه میانی دو شیر شمشیر به‌دست، به‌صورت قرینه بر روی کاشی هفت‌رنگ نقش بسته که دو فرشته در بالای سرشان تاجی را نگه‌داشته‌اند و خورشید از پشتشان طلوع می‌کند. در شمسه‌های دو طرف نیز صحنه نبرد غزال و پلنگ بر روی کاشی هفت‌رنگ به چشم می‌خورد.

۶– آینه‌کاری:

تالار آینه و تالار شاه‌نشین از دیدنی‌ترین قسمت‌های باغ هستند که از دو نوع آینه‌کاری در آنها استفاده‌شده است؛ نوع اول آینه‌های ساده را شامل می‌شود که به شکل‌های مختلف و با فرم‌های هندسی به‌کاررفته‌اند. در نوع دوم آینه زمینه کار است و قطعات کوچک آینه به‌عنوان نقش و طرح و شیشه‌های ساده و رنگی به‌عنوان روکش بر روی آن هستند که به این نوع کار «چهار رویه» اطلاق می‌شود.

۷– معرق‌کاری روی چوب:

بر روی درهای اتاق‌ها و ستون‌های چوب گردو، هنر معرق به‌وفور دیده می‌شود. هنرمندان این مرز و بوم در پیاده‌سازی این هنر نقوش مختلفی از قبیل اسلیمی و ترنج به‌کاربرده و از موادی همچون چوب صندل بهره گرفته‌اند.

اطلاعات بازدید

ساعات بازدید از باغ نارنجستان قوام

شماره تماس باغ نارنجستان قوام

بهای بلیط باغ نارنجستان قوام

ثبت در آثار ملی ایران

آدرس باغ نارنجستان قوام