باغ دلگشا در بلوار بوستان شیراز

باغ دلگشا یکی از باغ‌های تاریخی شیراز بوده و در ناحیه آرامگاه سعدی قرار دارد. این باغ حدود ۶ هکتار وسعت دارد و سراسر آن را درختان نارنج و اندکی هم پرتقال فراگرفته است، درختانی که از اواسط فروردین تا اواسط اردیبهشت به بار می‌نشینند و شکوفه‌های سفید و زیبای آن‌ها، چنان عطر روح‌انگیزی را در فضا می‌پراکند که از صدها متر دورتر، می‌توان شمیم مسخ‌کننده آن را استشمام کرد و لذت برد.

پیشینه آبادانی و دیرینگی باغ دلگشا به دوران پیش از اسلام و زمان فرمانروایی ساسانیان می‌رسد. این باغ در دوره تیمور گورکانی در اوج آبادانی بوده تا جایی که گفته‌شده تیمور پس از دیدن آن، در سمرقند باغی را به همین نام بنا کرد. در دوره صفویه نیز بسیار نامور بوده و در نوشته‌ها و نقاشی‌های به‌جامانده از جهانگردان اروپایی در آن دوران از نام باغ هم فراوان یادشده است به‌گونه‌ای که سبب شد تا سیاحان اروپایی در سفرشان به شیراز از این باغ دیدن می‌کردند. این شهرت در دوره افشاریه نیز ادامه داشت و باغ در تملک میرزا محمد کلانتر بوده و آن را یکی از باغ‌های آباد این دوره می‌داند. اما این آبادانی در حمله طغیان محمدتقی‌خان شیرازی در سال ۱۱۵۰ هجری قمری علیه نادرشاه مانند دیگر باغ‌های شیراز از میان رفت و باقی‌مانده باغ نیز در دوره فترت پس از مرگ نادرشاه به‌کلی ویران شد به‌طوری‌که در فاصله دوره نادرشاه تا دودمان زندیه آسیب‌های فراوانی به خود دید. اما در زمان کریمخان‌زند باز آباد شد و درختانی را در آن کاشتند. در این باغ عمارت‌هایی مربوط به دوره قاجاریه نیز دیده می‌شود. درواقع در دوره قاجار باری دیگر مرحوم حاجی ابراهیم اعتمادالدوله شیرازی باغ را برپا کرد اما این آبادانی طولی نکشید و پس از مرگ وی دوباره باغ رو به ویرانی رفت.

عمارت باغ به شیوه معماری کاخ‌های ساسانی بیشاپور ساخته‌شده است که از یک تالار با چهار شاه‌نشین شکل گرفته است. این عمارت دارای سه طبقه و یک ایوان با دو ستون است. ساخت این عمارت در دوره زندیه انجام گرفته است. این عمارت دارای آینه‌کاری‌هایی به همراه نقاشی‌های رنگ‌روغن با سقف‌هایی از چوب و گچ‌بری‌هایی آراسته به نقش گل‌وبته است. این عمارت دو در ورودی در دو سوی ساختمان و ایوانی در طبقه میانی و رو به استخر روبروی ساختمان دارد، ایوان و بارگاهی که نشانگر روزگار شکوه باغ است.

در پیرامون ایوان نیز بر روی گچ، شعرهایی از شوریده به خط نستعلیق نگاشته شده است، نخستین کلاه‌فرنگی در ایران نیز در این باغ به ثبت رسیده است. روبروی ساختمان نیز حوض سنگی بزرگی جای گرفته است. آبی که از چشمه قنات آرامگاه سعدی جاری است از این باغ می‌گذرد. این باغ هم‌اکنون در مالکیت شهرداری شیراز می‌باشد.

یکی از مهم‌ترین ارکان باغ ایرانی، مرکز آن است که می‌تواند یک کاخ، بنایی زیبا، حوض یا استخر آب و یا ترکیبی از این‌ها باشد. در داخل باغ دلگشا یک کوشک در مرکز قرار گرفته است. در باغ‌های ایرانی ساختمان، معمولاً در جایی با بهترین چشم‌انداز ساخته می‌شود و این‌گونه ساختمان‌ها مرتفع و برونگرا هستند. عمارت کلاه‌فرنگی باغ دلگشای شیراز، یک تالار بزرگ با چهار شاه‌نشین دارد و معماری آن یادآور کاخ ساسانی بیشاپور است. این بنای زیبای سه طبقه در دوره‌های مختلف به سفارش ساکنانش با آیینه‌کاری، گچ‌بری و نقاشی‌هایی از نقوش گل‌وبته آراسته‌شده است.

کلاه فرنگی دلگشا محل زندگی نسل پشت نسل آدم‌هایی بوده است که روح شاعرانه شیراز و صفای بهارانه این باغ در جانشان جریان داشته است. هر نسل به سهم خود تلاش کرده‌اند باغ را زنده نگه‌دارند و یادگاری زیبا بر در و دیوار عمارت از خود به‌جا بگذارند. عمارت امروزی باغ را نواب رضا قلی میرزا در سال ۱۳۳۶ هجری شمسی ساخت و ساختن کلاه فرنگی در باغ‌های شیراز پس از او رواج بیشتری یافت. دختر قوام‌الملک و همسرش ناظم‌الملک حدود نیم قرن پیش، واپسین ساکنان این عمارت زیبا بودند که در بخش پیشینه باغ درباره آنها بیشتر خواهیم گفت.

ورودی اصلی باغ از سمت جنوب است. هنگامی‌که پا به درون دلگشا گذاشته می‌شود، با حوض هشت ضلعی و فواره زیبایی روبرو است که آب‌های جاری در جوی‌های اصلی و فرعی باغ، در نهایت به آن می‌ریزد. در ادامه، خیابان اصلی باغ شما را به مرکز راهنمایی می‌کند. در باغ‌های ایرانی معمولاً چهار نهر به مرکز باغ متصل می‌شوند و باغ را به چهار قسمت تقسیم می‌کنند و به این ترتیب الگوی چهارباغ شکل می‌گیرد. در وسط چهار خیابان اصلی، نهر آب دل‌انگیزی جریان دارد. آب زلال و خنک قنات گازاران سعدی که از روزگار گذشته تاکنون، باغ دلگشا و کشتزارهای اطراف را آبیاری کرده، در این جوی‌ها جاری است. دو طرف خیابان شمالی- جنوبی، درختان نخل و میوه به‌ویژه نارنج بر مسیر سایه انداخته‌اند که راه بازدیدکنندگان را به عمارت کلاه فرنگی می‌رساند. عمارتی که زمانی مکان زندگی ساکنان باغ بوده و امروز موزه در آن برپاست. مسیر تا دیوار شمال باغ ادامه دارد و درگذشته به باغچه‌ای منتهی می‌شده که امروز آن را بوستان طاووس می‌نامند و به دلیل خیابان‌کشی از بقیه باغ جدا افتاده است. دو سوی پیاده‌روی شرقی- غربی ردیفی از کاج‌های زیبا و بلند را خواهید دید. درهای فرعی دیگری نیز درگذر زمان برای باغ ساخته‌شده‌اند.