آرامگاه سعدی (سعدیه) در بلوار بوستان شیراز

آنچه که امروز به‌عنوان آرامگاه سعدی شناخته می‌شود در واقع خانقاه سعدی بوده که وی اواخر عمرش را در آنجا گذرانده و پس از مرگ نیز در همین مکان، دفن شده است. خانقاه یا خانگاه، به محل زندگی، آموزش و گردهمایی و فعالیت درویشان و صوفیان اطلاق می‌شود و در سرتاسر جهان اسلام، به‌خصوص مناطق تحت تأثیر اسلام ایرانی، نمونه‌هایی از آن به چشم می‌خورد.

برای اولین بار در قرن هفتم هجری قمری بود که محل دفن سعدی زینت داده شد و شمس‌الدین محمد، صاحب‌دیوانی وزیر معروف اباقاخان، دومین پادشاه از سلسله ایلخانان، مقبره‌ای بر فراز قبر این شاعر نامدار ساخت.

قدیمی‌ترین گزارش موجود از آرامگاه سعدی، حدود ۳۵ سال و به نقلی دیگر ۵۷ سال پس از درگذشت وی و توسط ابن‌بطوطه (جهانگرد مراکشی) نگاشته شده است.

در این گزارش گفته می‌شود که مردم بازدیدکننده از مزار سعدی، لباس خود را در حوضچه‌هایی مرمرین می‌شستند و به باور مردم شیراز که از قبل از سعدی و حتی قبل از اسلام نیز وجود داشته، شستشو در این آب، شفابخش بوده است. پس‌ازآن، جنید شیرازی، نویسنده کتاب شدالازار، در سال ۷۹۱ هجری قمری به توصیف مقبره سعدی پرداخته و دولتشاه سمرقندی، شاعر قرن نهم هجری نیز دو قرن پس از درگذشت سعدی در کتاب تذکره‌الشعرا، ویژگی‌های مقبره وی را نگاشته است.

بر اساس منابع تاریخی، به‌ویژه کتاب «گلستان هنر» نوشته میرمنشی، در سال ۹۹۸ هجری قمری، یعقوب ذوالقدر، حکمران فارس، دستور ویرانی خانقاه شیخ را صادر می‌کند و همه چیز با خاک یکسان می‌شود.

کریم‌خان زند، در سال ۱۱۸۷ هجری قمری دستور می‌دهد بنایی از گچ و آجر بر بالای مزار سعدی بنا شود؛ بنایی که به عمارت ملوکانه مشهور شد. طبقه پایین این بنا دارای راهرویی بود که در شرق و غرب آن دو اتاق کرسی دار قرار داشت و پلکان طبقه دوم از آنجا آغاز می‌شد. در اتاق شرقی، قبر سعدی واقع‌شده بود و سازه‌ای چوبی در پیرامون آن قرار داشت. قسمت غربی راهرو به‌موازات قسمت شرقی، دو اتاق داشت که بعدها شوریده شیرازی (فصیح الملک)، شاعر نابینای شیرازی، در اتاق غربی آن دفن شد. طبقه بالای ساختمان مشابه طبقه پایینی بود؛ اما بر روی اتاق شرقی که مزار سعدی را در خود داشت، به احترام شیخ، اتاقی ساخته نشد و سقف آن نیز به‌اندازه دو طبقه ارتفاع داشت.

بر اساس روایت‌های تاریخی، در اوایل دوران قاجار، سعدی را به اهل تسنن نسبت می‌دهند و همین امر سبب می‌شود که یکی از علمای شیراز دستور تخریب و شکستن سنگ مزار او را بدهد.

مدتی پس‌ازاین کار، علی‌اکبرخان قوام‌الملک شیرازی (از رجال سیاسی آن زمان) سنگی را برای مزار سعدی تهیه‌کرده و بخشی از اشعار بوستان سعدی را که در ستایش پیامبر اسلام سروده شده‌اند، با اندکی تغییر روی آن حک می‌کند. این سنگ تا مدت‌ها بر مزار قرار داشت و در زمان آغاز ساخت آرامگاه کنونی تعویض شد. فتحعلی‌خان صاحب‌دیوان، داماد فتحعلی شاه، این بنا را در سال ۱۳۰۱ هجری خورشیدی، مرمت کرد و چند سال بعدازآن نیز حبیب‌الله‌خان قوام‌الملک، از خاندان مشهور قوام الملک در شیراز، دستور تعمیر و ترمیم قسمتی از بنا را صادر کرد. سپس امورات و اداره آن به شخصی به نام کربلایی سید زین‌العابدین چینی (حسینی نیک) سپرده شد و ایشان نیز در سال ۱۳۲۱ هجری خورشیدی درگذشت.

در گزارش انجمن ملی، این آرامگاه پس از اجرای طرح محسن فروغی به این شکل توصیف‌شده است:

طرح معماری این مجموعه، از یک ایوان ستون‌دار بلند و یک رواق کشیده تشکیل‌شده است که به‌صورت یک «L» سازماندهی شده‌اند.

در بعدازظهر یازدهم اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۳۱ هجری شمسی، آرامگاه سعدی با حضور دکتر محمود حسابی، وزیر فرهنگ وقت و علی‌اصغرخان حکمت و تعداد زیادی از شعرا، نویسندگان، بازرگانان و صاحبان مقام در آن دوره افتتاح شد و در صبح همان روز نیز از مجسمه سعدی که در دروازه اصفهان نصب‌شده بود، پرده‌برداری کردند. این مجسمه توسط استاد ابوالحسن صدیقی، هنرمند برجسته ایرانی، ساخته شد و بر اساس گزارش مالی انجمن آثار ملی، برای ساخت آن ۱۴,۵۰۰ تومان به وی پرداخت شد.

پس از انقلاب اسلامی و در سال ۱۳۸۰، در جریان طرح توسعه محوطه آرامگاه، شهرداری شیراز با همکاری سازمان مسکن و شهرسازی طرحی را اجرا نمود که طی آن وسعت سعدیه به ۴.۵ هکتار رسید.

بنای کنونی سعدیه، کاری از محسن فروغی، معمار مدرنیست ایرانی است که طراحی آرامگاه را با همکاری علی‌اکبر صادق در سال ۱۳۳۰ هجری شمسی انجام داده و الهام از عناصر معماری سنتی ایران، به‌وضوح در آن دیده می‌شود. ساختمان آرامگاه به سبک ایرانی ساخته‌شده و زیربنای آن در حدود ۲۵۷ مترمربع است. این بنا از بیرون به شکل یک مکعب به نظر می‌رسد؛ اما در داخل، به‌صورت هشت ضلعی است و دیوارهایی از جنس مرمر و گنبدی لاجوردی دارد. نمای خارجی آرامگاه از سنگ تراورتن و نمای داخلی آن از سنگ مرمر است. سنگ‌های مورد استفاده در پایه‌های بنا، سیاه‌رنگ هستند و ستون‌ها و جلوی ایوان از سنگ گرانیت قرمز مخصوصی ساخته‌شده‌اند.

اصل بنا با سنگ سفید و کاشی‌کاری زینت داده‌شده و وجود ۸ ستون از سنگ‌های قهوه‌ای‌رنگ در جلوی مقبره قرار دارند، صلابت خاصی به آن بخشیده است. گنبدی از کاشی‌های فیروزه‌ای‌رنگ بر فراز بنا خودنمایی می‌کند و جلوه‌ای خاص را به نمایش می‌گذارد.

ساختمان اصلی آرامگاه از دو ایوان عمود برهم تشکیل‌شده و قبر شیخ در زاویه میان این دو ایوان و در وسط عمارت هشت ضلعی قرار دارد. هفت کتیبه در هفت ضلع ساختمان، نصب‌شده و قسمت‌هایی از گلستان، بوستان، قصاید، بدایع و طیبات شیخ به خط «ابراهیم بوذری» بر روی آنها نقش بسته‌اند. متن یک کتیبه نیز از «علی‌اصغر حکمت» است و بر روی آن توضیحاتی در مورد چگونگی ساخت بقعه به چشم می‌خورد.

برای آشنایی با گوشه گوشه این مجموعه، در این قسمت به معرفی و بررسی بخش‌های مختلف آن پرداخته می‌شود:

ورودی و محوطه

برای آنکه بتوان به آرامگاه سعدی رسید، باید از در مجموعه عبور کرد که در راستای ورودی آرامگاه واقع‌شده و معمار آن آندره گدار فرانسوی است. به هنگام ورود، شعر زیر بر درب ورودی، توجه بازدیدکنندگان را به خود جلب می‌کند:

ز خاک سعدی شیراز بوی عشق آید / هزار سال پس از مرگ او گرش بویی.

پس از گذشتن از کنار این دَر، وارد محوطه شده و تا رسیدن به فضای اصلی آرامگاه، می‌توان در محیطی چشم‌نواز قدم زد. در طرح جدید مجموعه سعدیه، محوطه آن پس از خرید و تخریب خانه‌های اطراف، مساحتی در حدود ۱۰,۳۹۵ مترمربع پیدا کرد. این محوطه همچون باغی است که به سبک ایرانی گل‌کاری، درختکاری و باغچه‌بندی شده است. در وسط این باغ، دو حوض مستطیل‌شکل قرار دارند که با جهت شمالی – جنوبی در دو طرف محوطه آرامگاه ساخته‌شده‌اند و حوض دیگری در جهت شرقی – غربی در مقابل ایوان اصلی بنا به چشم می‌خورد.

مقبره این شاعر بزرگ در میان یک عمارت هشت ضلعی  قرار دارد که سقف بلند آن با گنبدی زیبا و فیروزه‌ای زینت داده‌شده است. روبه‌روی این هشتی چشم‌نواز، ایوان زیبایی قرار گرفته که دسترسی به آن از طریق در آرامگاه، ممکن می‌شود.

سنگ‌قبر کنونی سعدی توسط علی اکبرخان قوام الملک شیرازی نصب‌شده و از سنگ سماق و به رنگ سرخ کم‌رنگ است. وی کتیبه‌ای منقش به اشعار بوستان سعدی نیز بر این مقبره گذاشته که با خط نستعلیق عالی نگاشته شده و مضمون آن این است:

کلشی هالک و انت الباقی.

کریم السجایا، جمیل الشیم نبی البرایا، شفیع الامم.

در سمت چپ آرامگاه و حدود ۲۰ متری غرب آن، حوضی قرار دارد که شکل داخلی آن به‌صورت هشت ضلعی است و زیربنایی در حدود ۳۰٫۲۵ مترمربع دارد. این حوض به حوض ماهی شهرت دارد و با ۲۸ پله به صحن آرامگاه متصل می‌شود. گفته می‌شود که سعدی نزدیک زاویه خود، حوضچه‌هایی از سنگ مرمر ایجاد کرده بود که آب در آن‌ها جریان داشت و شستشو در این آب، به‌ویژه در شب چهارشنبه‌سوری، جزو رسم‌ها و باورهای مردم شیراز بوده است.

مدتی پس از ساخت آرامگاه سعدی، از آب‌تنی در این حوض جلوگیری شد و دیگر به آب آن دسترسی نداشت. امروزه در فاصله حدود ۱۵۰ متر از آرامگاه، محلی وجود دارد که آب بر روی زمین جاری می‌شود و به کوچه حمام سعدی شهرت یافته است. مردم برای برآورده شدن خواسته‌های خود به این مکان می‌روند و تنی به آب می‌زنند.

در حال حاضر، این مکان از ساعت ۱۲ ظهر روز چهارشنبه‌سوری تا ساعت ۲۴ به آب‌تنی دختران و زنان اختصاص دارد و از ۲۴ تا ۸ بامداد متعلق به مردان و پسران است. جمعیت زیادی در این ساعات به کوچه حمام سعدی می‌آیند و مردم معتقدند این آب، مشکلات و گرفتاری‌ها را حل می‌کند. گاه نیز نامه‌ای برای حضرت امام زمان در آب می‌اندازند و حاجت و مشکل خود را مطرح می‌سازند.

مردم از گذشته، بر این باورند که این آب، سحر و جادو را باطل و مشکلات ناشی از آنها را هم برطرف می‌کند. معمولاً کشاورزان، یک ظرف از این آب برمی‌دارند تا در مزارع خود بریزند و با دفع حشرات مضر، محصول بیشتری را به‌دست آورند.

باور دیگر مردم درباره آب سعدیه، این است که اگر لباسشان در این آب شسته شود، دیگر بیماری به سراغشان نمی‌آید و اگر بیمار شوند به‌راحتی شفا می‌یابند. درگذشته مردم در این محل جمع می‌شدند و آش نذری که در فارس به آن «دیگ‌جوش» می‌گویند، می‌پختند و از صبح تا شب به شادمانی می‌پرداختند. آنها بر این باور بودند که یک ماهی قرمز در این آب است که یک حلقه طلایی در بینی دارد و در آب بالا و پایین می‌پرد. به همین دلیل هیچ‌کس در این محل ماهی نمی‌گرفت تا مبادا این ماهی افسانه‌ای را شکار کرده و بدشانسی را گریبان گیر خود کند.

کاشی‌کاری‌های داخل حوض ماهی نشانه‌های زیادی از سبک سلجوقی دارد و در سال ۱۳۷۲ هجری شمسی توسط استاد تیرانداز، کاشی‌کار بنام شیراز، طراحی و توسط میراث فرهنگی اجراشده است. بر فراز حوض ماهی یک نورگیر به شکل هشت ضلعی دیده می‌شود و دو نورگیر چهارضلعی نیز در طرفین آن قرار دارند. پیش از این در این حوض به نیت برآورده شدن حاجت، سکه‌هایی توسط بازدیدکنندگان ریخته می‌شود؛ اما از آنجا که این حوض دیگر آب ندارد، چند وقتی است که مردم سکه‌های خود را در حوض دیگری می‌اندازند که در ادامه به توضیح آن پرداخته می‌شود.

پس از کم آب شدن حوض ماهی، مردم به سراغ حوض دیگری در جلوی رواق، رفته و سکه‌هایشان را برای برآورده شدن حاجت در آن می‌اندازند. شاید این کار در ظاهر بیشتر شبیه یک تفریح و سرگرمی و خرافه باشد؛ اما فلسفه انداختن سکه در آب به آیین میترا در مذهب زرتشت بازمی‌گردد.

در این آیین آب به‌عنوان مظهر پاکی شناخته می‌شود و پیروان آن بر این باور بودند که با بخشیدن یک قسمت از مال خود به الهه آب، برکت را به خانه‌های خود می‌آورند. در واقع پول ریختن در آب نوعی قربانی، نذر و بخشش به شمار می‌رود. در یسنا (بخشی از اوستا) در مورد حاجت‌دهی آب‌ها چنین گفته‌شده است:

ای زرتشت! نخست کام (آرزوی) خویش از آب‌ها بخواه.

به‌طور، این بند از اوستا می‌تواند محکم‌ترین پاسخ برای راز انداختن سکه‌ها به داخل آب باشد و دلیل این رسم را به خوبی نشان دهد.

در اطراف مقبره سعدی، قبور زیادی از بزرگان وجود دارد که با وصیت خود، در این مکان، به خاک سپرده‌شده‌اند و یکی از این بزرگان، شوریده شیرازی است. وی، فرزند اهلی شیرازی (شاعر معروف عهد صفویه) است. او در ۱۲۷۶ هجری قمری در شیراز چشم به جهان گشود و در سال ۱۳۴۵ هجری قمری نیز از دنیا رفت. این شاعر در هفت سالگی به علت ابتلای به بیماری آبله از هر دو چشم نابینا و چهره‌اش آبله‌گون شد؛ اما چند سال بعد به شاعری توانا در قصیده و قطعه تبدیل شد و نامش بر سر زبان‌ها افتاد.

سمت چپ بنای آرامگاه سعدی به رواقی متصل می‌شود که در آن هفت طاق وجود دارد و با کف‌سازی سیاه‌رنگ به آرامگاه شوریده شیرازی می‌رسد. این آرامگاه نیز در یک اتاق مجزا قرار گرفته و کتیبه‌ای بر سر در آن است. این کتیبه شاعر را معرفی می‌کند و شعری از خود شاعر نیز بر کاشی‌های سرمه‌ای بر روی دیوار دیده می‌شود.

در ضلع غربی آرامگاه سعدی، ساختمان سفیدرنگی به چشم می‌خورد که سردر آن یک تابلوی آبی قرار دارد. این ساختمان کتابخانه کوچک اما پربار سعدیه است که هر تازه‌واردی را به‌سوی خود می‌کشاند تا غرق در دنیای متفاوت از اندیشه و عرفان و علم شود.

این کتابخانه در سال ۱۳۵۱ هجری خورشیدی با زیربنای حدود ۱۰۵ متر تأسیس و فقط از یک سالن تشکیل‌شده است. دو بخش شامل مخزن کتابخانه و سالن قرائت در این کتابخانه وجود دارد که به‌وسیله میز کتابدار از هم جدا می‌شوند. کتاب‌های این کتابخانه از طرف نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور تأمین می‌شود و به این صورت طبقه‌بندی می‌شوند:

۱– کلیات شامل منابع مختلفی که مربوط به رشته خاصی نیستند مثل کامپیوتر و روزنامه‌نگاری و کتابداری.

۲– فلسفه و منطق و روانشناسی شامل فلسفه شرق و غرب روانشناسی و حالات روحی انسان در دوران مختلف زندگی (کودکی، نوجوانی، جوانی، بزرگ‌سالی و غیره).

۳– ادیان شامل کتب مربوط به ادیان جهان باستان، ادیان بزرگ جهان، یهود، مسیحی و اسلام.

۴– جامعه‌شناسی، علوم اجتماعی، علوم اقتصادی و سیاسی.

۵– زبان‌ها شامل ریشه زبان‌ها، زبان‌شناسی و گویش‌ها.

۶– علوم محض شامل شیمی، فیزیک، ریاضی، زیست‌شناسی.

۷– علوم کاربردی شامل پزشکی، پوست و مو، مهندسی آشپزی، امور مربوط به زنان و مردان و غیره.

۸– هنر شامل معماری، نقاشی، طراحی، قالی‌بافی، تئاتر و سینما.

۹– ادبیات شامل ادبیات جهان، باستان، داستان‌های ایرانی و خارجی، تاریخ ادبیات، نثر و نظم.

۱۰– تاریخ و جغرافیا شامل تاریخ باستان، تاریخ ایران در دوره‌های مختلف، تاریخ جهان، جغرافیای ایران و جهان، جغرافیای طبیعی، سیاسی و اقتصادی.

۱۱– نشریات، مجلات و روزنامه‌ها شامل مجلات زن روز، سروش، پنجره، باران، سلام بچه‌ها، سینما، پگاه حوزه، کودک و روزنامه‌های خبر و جام‌جم.

۱۲– داستان، روانشناسی، سرگرمی، مذهبی و کاربردی از جمله منابعی هستند که اعضا، علاقه بیشتری به آنها نشان می‌دهند.