باغ ارم در شمال شیراز

باغ ارم به‌عنوان یکی از زیباترین باغ‌های جهان، یک باغ ایرانی تاریخی در شهر شیراز است که شامل چند بنای تاریخی و باغ گیاه‌شناسی می‌شود. این باغ نمونه‌ای از یک باغ – کوشک به‌حساب می‌آید که به‌واسطه درختان مرکبات و خیابان طویلی با سروهای باشکوه در طرفینش، محبوبیت زیادی بین گردشگران دارد.

در مورد تاریخچه این اثر می‌توان گفت که باوجود بررسی‌های فراوان، هنوز هم از تاریخ ساخت و بنیان‌گذار اولیه باغ ارم شیراز، اطلاعاتی در دست نیست؛ اما وجود نام این باغ در سفرنامه‌های مربوط به قرن دهم و یازدهم هجری حکایت از وجود آن در زمان‌های مذکور دارد. نشانه‌های دیگری نیز وجود این باغ را در دوره سلجوقیان و در تمام دوره آل‌اینجو و آل‌مظفر و گورکانیان تأیید می‌کنند؛ با توجه به حاکم بودن سیستم فئودالی بر جامعه آن زمان، به‌احتمال زیاد، صاحبان و بانیان ایجاد این باغ ارزشمند، حاکمان وقت بوده‌اند. در این میان این احتمال مطرح است که اتابک قراچه که از طرف سنجر سلجوقی، حکومت فارس را بر عهده داشته، دستور احداث این باغ را داده است. بعد از اتابک تا به‌قدرت رسیدن شاه شیخ ابواسحاق اینجو که احتمالاً باغ را در اختیار داشته، اطلاعاتی از نحوه مالکیت این باغ در دست نیست. این شاه در سال ۷۲۰ هجری خورشیدی بر تخت نشست و در سال ۷۳۴ هجری خورشیدی کشته شد.

شواهد نشان می‌دهند که ساختمان عمارت این باغ تا دوره ناصرالدین‌شاه قاجار پابرجا بوده اما حاج نصیرالملک شیرازی باغ را از خاندان ایلخانی خریداری کرده و احتمالاً با حفظ اساس ساختمان، عمارت فعلی موجود در باغ را بنا نهاده است. پس از درگذشت وی در حدود سال ۱۲۷۲ هجری خورشیدی، تزئینات بنا و بعضی قسمت‌های نیمه‌کاره توسط ابوالقاسم خان نصیرالملک، داماد و خواهرزاده او، تکمیل می‌شود. پس از فوت ابوالقاسم خان نصیرالملک، باغ به فرزند وی می‌رسد و سپس به یکی از سران ایل قشقایی فروخته می‌شود. پس از چند سال، همسر آخرین شاه ایران، آن را خریداری کرد و برای مدت‌ها به‌عنوان کاخ پذیرایی در اختیار دانشگاه شیراز قرار گرفت. برخی نیز بر این باورند که این باغ توسط این حکومت مصادره شده است. به‌هرحال در این زمان، کم‌کم ساختمان باغ به علت عوامل طبیعی به‌صورت مخروبه درآمد و دیوارهای باغ نیز در معرض تخریب قرار گرفت. در سال‌های ۱۳۵۰ – ۱۳۴۵ هجری خورشیدی، باغ ارم با اعتبار واگذاری از طرف سازمان برنامه‌وبودجه و زیر نظر مسئولان وقت دانشگاه، تعمیر و مرمت شد.

به‌جای دیوار باغ، یک دیوار کوتاه سنگی با نرده آهنی در اطراف آن احداث کردند و تزئینات قسمت‌های مختلف آن مرمت شد. علاوه بر این تعمیرات، زمین وسیعی به آن افزوده شد. آینه‌کاری و نقاشی‌های جالب رنگ و روغن سقف اتاق‌ها و ایوان‌ها نیز مورد مرمت قرار گرفتند و محوطه باغ که به‌صورت مخروبه‌ای درآمده بود، با بازسازی، طرح اصلی خود را بازیافت. کاشی‌کاری نمای جرزها نیز که فروریخته بود دوباره با حفظ سبک اولیه در محل موردنظر نصب شد. در حال حاضر دانشگاه شیراز، باغ و دانشکده کشاورزی، باغ گیاه‌شناسی آن را در اختیار دارند و ساختمان باغ در اختیار دانشکده حقوق است.

آنچه که باعث شده تا نام این باغ را ارم بگذارند، عمارت و باغی بزرگ است که به‌فرمان شداد پسر عماد، فرمانروای عربستان جنوبی، به‌منظور رقابت با بهشت بنا شد. وی با شنیدن وصف بهشت تصمیم گرفت که باغ‌ها و کاخ‌هایی را برای شبیه‌سازی آن بسازد و دستور داد تا طلا و زبرجد و یاقوت فراهم کنند و صد نفر مهندس که با هرکدام هزار کارگر کار می‌کرد را به‌کار گماشت. او در دمشق یا اسکندریه و یا در یمن، بین صنعا و حضرموت، شهر یا باغی بهشت گونه ساخت. هنگامی‌که می‌خواست با لشکریانش وارد آن بهشت شود، همگی آنها در نزدیکی شهر هلاک شدند و بهشت او هم به دلیلی نامعلوم در اعماق زمین فرورفت.

قرابت لفظی ارم و آرم باعث شد تا برخی مفسرین ارم را با آرامیان مرتبط بدانند و بگویند که شهر دمشق همان شهر ارم است پس به یادگار آن بهشت که مانندش ساخته نشده و داستانش نیز در تاریخ عبرتی برای مردمان شده است، بوستان‌ها و گلستان‌های زیادی به نام ارم خوانده شدند که باغ ارم شیراز هم یکی از آنهاست.

باغ ارم از زمینی مستطیلی شکل تشکیل‌شده است که دورتادور آن را دیوار گلی پوشانده بود؛ اما اکنون نرده‌ها جای آن دیوارها را گرفته‌اند. معماران این باغ به‌منظور از بین بردن شیبی که از بخش غربی به شرقی وجود داشت، در بخش‌های مختلف آن پله‌هایی را تعبیه کرده بودند. ساختمان‌های اصلی را می‌توان در بخش غربی باغ مشاهده کرد که شامل یک عمارت اصلی و اندرونی می‌شوند و جالب اینکه ارتفاعشان بیشتر از سایر نقاط باغ است.

استخر زیبایی در کنار ساختمان اصلی این باغ وجود دارد که مساحتش به ۳۳۵ متر و عمق آن به نیم متر می‌رسد و در ساخت آن از چندین تخته‌سنگ بزرگ استفاده‌شده است که گفته می‌شود قدمت آن‌ها به دوران جانی خان ایلخان می‌رسد. ظاهراً عمق این استخر در گذشته بیشتر بوده؛ هرچند پس از ترمیم به عمق فعلی کاهش‌یافته است. چهار نخل زیبا در چهار گوشه آن، جذابیتی دوچندان به استخر بخشیده‌اند و تصویر بنا را می‌توان در آب آن مشاهده کرد. اگر به این باغ بروید، جوی آبی را می‌بینید که در امتداد این استخر جریان دارد. این آب پس از عبور از حوض کوچک تالار حوض‌خانه، به استخر و سپس جوی‌های اطراف آن وارد می‌شود که در ادامه در اطراف باغچه‌های باغ جریان می‌یابد. درهای ورودی باغ ارم به‌طرف شمال و بلوار ارم هستند، اضلاع دیگر آن به بلوار آسیاب سه‌تایی، خانه‌های مسکونی و باغ‌های دیگر محدود می‌شوند.

عمارت اصلی باغ ارم را می‌توان در بخش غربی این مجموعه پیدا کرد که جذابیت زیادی برای گردشگران دارد. باغ ارم به‌گونه‌ای طراحی‌شده است که بازدیدکنندگان برای رسیدن به مرکز باغ و محل ساختمان اصلی باید از طول باغ عبور کنند. ساختمان عمارت از سه طبقه با پشت‌بام شیروانی تشکیل‌شده است و از گچ‌بری تا نقاشی، حجاری، پنجره‌های مشبک آهنی، منبت‌کاری و کاشی‌کاری در تزیینات آن به چشم می‌خورد. این عمارت نمونه بارز ساختمان‌های اواسط دوره قاجار است که با تبعیت از اصول معماری زندیه و صفویه انجام‌شده است. حتی درهای عمارت اصلی زیبا هستند و از آنجا که با چوب ساج ساخته‌شده‌اند. پس از سالیان سال شکل اصلی خود را حفظ کرده‌اند و همچنان سالم هستند. توسعه باغ و اضافه شدن زمین‌های وسیعی به قسمت غربی باغ ارم باعث شده‌اند که عمارت اصلی و ساختمان اندرون و غیره به‌شکل یک مجموعه در وسط باغ قرار بگیرند. عمارت اصلی باغ ارم شیراز از سه طبقه تشکیل‌شده که در حال حاضر بازدید از داخل آن ممنوع است.

طبقه اول این عمارت به‌عنوان تالار حوض‌خانه شناخته می‌شود و هم‌سطح با زمین ساخته‌شده است تا در روزهای گرم تابستان، محلی خنک برای استراحت باشد. در این تالار علاوه بر آب‌نما و جوی آبی که از وسط آن می‌گذرد و باعث خنک‌تر شدن هوا می‌شود، یک ستون سنگی حجاری‌شده باشکوه وجود دارد. سقف و دیوارهای این بخش با کاشی‌های معرق و هفت رنگ پوشانده شده‌اند که از بهترین نمونه‌های کاشی‌کاری عصر قاجار به شمار می‌روند. تصاویر زیبایی از داستان خسرو و شیرین، شکارگاه‌ها و طبیعت و غیره از نقوش روی این کاشی‌ها هستند.

طبقه دوم عمارت شامل بخش‌های مختلفی همچون ایوان، سالن و راهرو می‌شود که در دو طرف ایوان اصلی، دو ایوان کوچک‌تر قرار دارد. در این طبقه، ایوانی بزرگ با سقفی بلند و مسطح و دو ستون سنگی یک‌پارچه دیده می‌شود که روی سرستون‌های آن، تصویر مردانی با لباس‌های قاجاری و گل‌وبوته نقش بسته است. از ویژگی ممتاز و متمایز این ایوان دو ستونی، تزئینات گچ‌بری روی دیوارهای سه طرف آن است؛ ضمن اینکه در پیشانی این ایوان و اطراف آن، کاشی‌کاری‌های قجری کار شده است که در بناهای دوره قاجار مشابه آن وجود ندارد.  علاوه بر این ایوان بزرگ، دو ایوان کوچک با دو ستون سنگی یک‌پارچه در این طبقه به چشم می‌خورد که زیبایی آن را تکمیل کرده‌اند. درست در بالای آشپزخانه طبقه اول و در ضلع جنوبی این طبقه، آشپزخانه دیگری قرار دارد. یکی از نمونه‌های جالب پنجره‌های دوره قاجار در همین طبقه قرار دارد و همان سه پنجره آهنی در ورودی سردابه هستند که از زمان احداث ساختمان باقی‌مانده‌اند. پنجره وسط ابعاد بزرگ‌تری نسبت به دو پنجره قرینه طرفینش دارد.

طبقه سوم نیز سالن بزرگی شبیه به سالن طبقه دوم است که در وسط طبقه سوم قرار دارد و پنجره‌هایش رو به ایوان اصلی است. این طبقه به‌لحاظ ساختاری مثل طبقه دوم است و شامل سه اتاق و یک سالن بزرگ دیگر می‌شود. دو سالن این طبقه دارای سقفی با تیرهای چوبی و نقاشی‌های زیبا و نفیسی از طرح‌های اسلیمی، گل‌وبوته، شکارگاه‌ها، چهره زنان و غیره است. این نقوش به‌خوبی نشان می‌دهند که هنر نقاشی روی سقف در عصر قاجار در شهر شیراز مرسوم بوده است.

چهره امروزی باغ ارم به دوران ناصرالدین‌شاه قاجار برمی‌گردد و از آنجا که ساختمان کنونی آن را مرحوم نصیرالملک ساخته، تعدادی کتیبه سنگی در بخش‌های مختلف باغ از نصیرالملک به‌جامانده است. در سر در ورودی شمال شرقی باغ چندین کتیبه و کاشی‌کاری دیده می‌شود که یکی از آن‌ها آیه «نصر من الله و فتح قریب» به خط نستعلیق روی کاشی معرق است.

کتیبه دیگر از سنگ مرمر لیمویی‌رنگ است که با «بسم‌الله الرحمن الرحیم» شروع می‌شود و این بیت شعر «از وزیر شه نصیرالملک راد، دائمش باغ ارم آباد باد» به خط نستعلیق به چشم می‌خورد. در طرفین در ورودی شمال شرقی باغ ارم، دو طاق‌نما با کتیبه‌ای از آیات قرآن کریم قرار دارد.

کتیبه‌های باغ ارم شیراز به همین تعداد خلاصه نمی‌شود و در نمای شرقی عمارت، ۶ کتیبه سنگی در نمای جرزهای طبقه اول قرار گرفته‌اند که روی آن‌ها اشعار هنرمندان معروف ایرانی همچون حافظ و سعدی دیده می‌شود. ظاهراً درگذشته نقوشی روی ۶ کتیبه مذکور وجود داشته که اشعاری به خط نستعلیق جایگزین آن‌ها شده‌اند. دو تخته‌سنگ آهکی نیز در دو طرف حوض‌خانه هستند که پنجره‌های آهنی بین آن‌ها قرار دارد. تصویر مردی با خصوصیات و لباس و کلاه یک مرد عشایری جنوب با نیزه‌ای در دست روی این دو تخته‌سنگ نقش بسته که از روی نقوش دوره هخامنشی در تخت جمشید اقتباس‌شده است.

تنوع گیاهی باغ ارم به حدی زیاد است که گیاهان بسیاری از گوشه‌وکنار دنیا در آن به چشم می‌خورد و هر بازدیدکننده‌ای را به این فکر می‌اندازد که در نمایشگاهی از انواع گل و گیاه حضور دارد. همین تنوع گونه‌های گیاهی و گل‌های زینتی باعث شده‌اند که به‌منظور گسترش آموزش و پژوهش علوم گیاهی، از اینجا به‌عنوان باغ گیاه‌شناسی دانشگاه شیراز استفاده شود.

گیاهان تزیینی باغ هم کم نیستند؛ به‌خصوص گل‌های رز ضلع غرب و شمال غربی که زیبایی و طراوت خاصی به آن بخشیده‌اند. تنوع و تعدد گل‌های رز این باغ به حدود ۲۰۰ گونه می‌رسد. گل‌های طاووسی، سنبل درختی، ژاله، شب بو، نسترن، یاس زرد، میخک، میمون، بنفشه، آهار، اطلسی، آلاله، گل ساعت، نیلوفر، شاه‌پسند، شیپوری و داوودی سایر گل‌های باغ ارم را تشکیل می‌دهند.

از درختان این باغ می‌توان به درخت گردو، بادام، سیب، خرمالو، نارنج، انار، ازگیل و گلابی اشاره کرد. درختان غیرمثمر همچون کاج، اکالیپتوس، زبان‌گنجشک، افرا، سروناز، ارغوان، سپیدار، بید مجنون و بیدمشک نیز زیبایی دوچندانی به باغ ارم داده‌اند.