آرامگاه کوروش بزرگ در شمال سعادت شهر

در مورد دفن و خاک‌سپاری کوروش نقل قول‌های بسیاری وجود دارد اما احتمالاً شما با این سخن آشنا هستید که کوروش در وصیت‌نامه خود آورده است که «فرمان دادم تا بدنم را بدون تابوت و مومیایی به خاک بسپارند تا تمام اجزای بدنم ذرات خاک ایران را تشکیل دهد». این روایت در کتاب «تربیت کوروش» یا «کوروش نامه» گزنفون نیز آمده است که شاه هخامنشی از فرزندان خود می‌خواهد تا در زمان دفن، جسدش را مومیایی نکنند، با طلا نپوشانند و بدنش را بدون تابوت در خاک بگذارند.

البته این مطلب قابل تأمل است و نمی‌توان به آن استناد کرد، زیرا فلسفه ساخت آرامگاه در مرتبه‌ای به بلندی ۱۱ متر با وصیت کوروش همخوانی ندارد مگر اینکه وی را در زیر این آرامگاه یا در مکانی دیگر دفن کرده باشند. از طرفی دیگر، آن‌گونه که در روایات و نوشته‌ها آمده است و تعدادی از آن‌ها را با هم مرور کردیم، جسد کوروش در تابوتی زرین قرار داشته و افرادی از آن محافظت می‌کردند. با این حال، نتیجه‌گیری و قضاوت بر عهده خوانندگان و اندیشمندان است.

داستان زندگی کوروش، البته بسیار بیشتر از این‌هاست و می‌توان در مورد اخلاق، کشورگشایی، بازسازی ایران و شهرسازی‌ها در زمان وی سخن‌های بسیاری راند؛ اما متأسفانه بیان تمامی آن‌ها در این مطلب نمی‌گنجد. او قلمروی امپراتوری ایران را از مشرق تا کرانه‌های رود سند و از مغرب تا یونان و مصر گستراند و شکوه و عظمتی ماندگار به کشور تحت سلطه خود بخشید.

در زیر، معرفی که کوروش در زمان فتح بابل از خود آورده است آورده شده است:

“منم کوروش، فرزند کمبوجیه، شاه بزرگ شهرانشان، نواده کوروش، شاه بزرگ، شاه شهرانشان نواده چیش پیش، شاه بزرگ، شاه شهرانشان، از خانواده‌ای که همیشه پادشاه بوده است.”

اما متن این کتیبه آن‌گونه که یونانیان نقل کرده‌اند، شک و شبهه‌هایی را در میان زبان‌شناسان و مورخان به وجود آورد. داندامایف از آن جمله این افراد است. او معتقد بود که جمله «بر من رشک مبر» نشان می‌دهد که این متن از کتیبه کوروش برداشته نشده، بلکه تنها نوشته‌ای بر اساس تصورات یونانیان است. از نظر او در هیچ‌کدام از کتیبه‌های هخامنشی چنین تعبیری وجود ندارد و این جمله بیشتر در کتیبه‌های آرامگاه‌های یونانی دیده‌شده است.

از دیگر متن‌هایی که بر روی کتیبه‌های آرامگاه کوروش نوشته‌شده، نقلی است که استرابون به روایت از اُنِسیکْریت آورده است:

“اینجا آرامگاه من کوروش شاهنشاه است”

انسکریت بیان داشته که این نوشته به دو زبان یونانی و فارسی نگارش شده است اما داندامایف این متن را نیز رد می‌کند. او می‌گوید که این شکل از تعریف در میان پادشاهان هخامنشی وجود نداشته است. از طرفی دیگر از نظر داندامایف نمی‌توان زبان یونانی را با استفاده از رسم‌الخط میخی نوشت.

با کنار هم گذاشتن این شواهد وی به این نتیجه می‌رسد که اغلب مورخان و مؤلفان یونانی از کتیبه‌هایی بر مقبره  کوروش سخن گفته‌اند، پس به‌احتمال‌زیاد چنین چیزی وجود داشته است. اما یا متن کتیبه‌ها به شکلی دیگر بوده یا بعداً در زمان داریوش نگاشته شده و بر روی مقبره نصب‌شده است.

همان‌طور که پیش‌تر نیز اشاره شد، از مشهورترین نام‌ها و نسبت‌هایی که به مقبره کوروش داده شده است، در دوره فراگیری اسلام در ایران‌زمین بوده که از این بنا به‌عنوان مشهد مادر سلیمان، قبر مادر سلیمان، گور مادر سلیمان، مسجد مادر سلیمان و تخت مادر سلیمان نام می‌بردند. زیرا بعد از حمله اسکندر به ایران، حکومت اشکانیان و ساسانیان و همچنین پس از حمله اعراب و تحت تصرف درآمدن کشورمان، اندک‌اندک آرامگاه، هویت اصلی خود را از دست داد و مردم نسبت دیگری به این بنا دادند. آن‌ها بر این عقیده بودند که جابه‌جایی این سنگ‌هایی عظیم (و دیگر سازه‌ها و بناهای سنگی مانند تخت جمشید) کار انسان نیست و نیرویی مافوق بشری برای به حرکت درآوردن این سنگ‌ها نیاز است. به همین دلیل، بیان می‌کردند که حضرت سلیمان با استفاده از جن‌ها و دیوهایی که در خدمت داشت این سنگ‌ها را از محل حکومت و پیامبری خود به این مکان منتقل کرده است تا آرامگاهی برای مادر خود بسازد. این‌گونه شد که بنای آرامگاه به مقبره‌ای برای مادر حضرت سلیمان تبدیل و به این نام خوانده شد.

از جمله منابعی که اشاره‌ای مختصر به این موضوع داشته فارسنامه ابن بلخی است که در ۵۱۰ هجری قمری (۴۹۵ هجری شمسی) نوشته‌شده است:

“مرغزار کالان نزدیکی گور مادر سلیمان است طول آن چهار فرسنگ اما عرض ندارد مگر اندکی و گور مادر سلیمان از سنگ کرده‌اند خانه به چهار سو هیچ‌کس در آن خانه نتواند نگریدن کی گویند کی طلسمی ساخته‌اند کی هر کی در آن نگرد کور شود اما کسی را ندیده‌ام کی این آزمایش کند.”

دیگر منبع معتبری که این نام را در نوشته خود آورده، نزههالقلوب تألیف حمدالله مستوفی است. او مطلب خود را از فارسنامه ابن بلخی برداشته و ذیل مبحث مرغزار کلان اشاره‌ای به مشهد مادر سلیمان کرده است.

از دیگر افرادی که بیان کرده‌اند این آرامگاه، مشهد مادر سلیمان بوده، یان استرایس جهانگرد هلندی است. وی در قرن هفدهم میلادی (۱۶۷۲ میلادی یا ۱۰۵۰ هجری شمسی) سفری به پاسارگاد داشت و بیان کرد مردم به‌ویژه زنان برای زیارت به این مکان می‌آمدند و آن را به نام مشهد مادر سلیمان می‌خواندند.

اما برخی نیز از این مکان نه به‌عنوان مقبره مادر سلیمان که به‌عنوان مدفن مادر سلیمان، چهاردهمین خلیفه پس از حضرت علی یاد می‌کنند. از جمله این افراد آلبرت فون ماندلسو بود که در سال ۱۶۳۸ میلادی (۱۰۱۶ هجری شمسی) با پیروی از روحانیون مسیحی شیرازی این مکان را مشهد مادر سلیمان (مادر خلیفه) خواند.

در سال‌های ابتدایی قرن بیستم زمانی که مردم هنوز بر این باور بودند که این آرامگاه مدفن مادر سلیمان است، به زیارت آن می‌رفتند و از او حاجت می‌خواستند. الیوت کروشی ویلیامز، دیپلمات انگلیسی دیدار خود از این مکان در سال ۱۹۰۷ میلادی (۱۲۸۵ هجری شمسی) را چنین توصیف کرده است:

“به نظر می‌آید ایرانی، افسانه را به تاریخ، و خرافات را به هر دو ترجیح می‌دهد. از این رو امروز آرامگاه کوروش در سرزمین خودش با نام ‘تخت مادر سلیمان’ شناخته می‌شود. چنین است که آرامگاه کوروش به طرزی مبهم نصیب «مادر سلیمان» می‌شود و قوت‌های فراطبیعی به این موجود الوهی که گمان می‌رود در قبر خفته است نسبت داده می‌شود. دختران و مخدرات که مشکلات عشقی یا کمبودهای عاطفی و جز آن می‌دارند پیشکش‌هایی که شامل قوطی‌های حلبی می‌شود به درون آرامگاه می‌آورند و به ریسمانی که در گوشه اندرونی بسته شده است می‌آویزند.”

اما این تمام روایات پیرامون این بنا نیست و داستان آن ادامه دارد. بسیاری آرامگاه را نه محل دفن مادر حضرت سلیمان که مقبره‌ای از بانویی هخامنشی می‌دانستند. از افرادی که این مسئله را طرح کردند می‌توان به مارسل دیولافوآ (همسر مادام دیولافوآ، جهانگرد معروف فرانسوی) اشاره کرد که این مکان را مقبره ماندانا (مادر کوروش) می‌دانست. از طرفی دیگر اوپرت آن را آرامگاه کاسندان زن کوروش می‌خواند.

فیثاغورث دانشمند، ریاضی‌دان و سیّاح معروف یونانی است که گفته‌شده در زمان هخامنشیان (داریوش کبیر) به ایران سفرکرده و شخصاً در خاک‌سپاری کوروش شرکت داشته است. آورده شده که او مشاهده‌های خود را در کتابی به نام «سیاحت‌نامه» یادداشت کرده است که این کتاب بعدها در ایران به چاپ رسید. در مورد محتوای این کتاب و آنچه در آن بیان‌شده است، تردیدهای بسیاری وجود دارد. نوشته‌ها با یکدیگر متناقض است و ازلحاظ تاریخ زمانی و سیر تاریخی اشتباهاتی در آن دیده می‌شود. اما به دلیل رسالتی که کارناوال در ارائه مطلبی جامع و کامل درزمینه یک جاذبه به‌خصوص دارد، این قسمت از تاریخ را به علاقه‌مندان ارائه می‌دهد و قضاوت را بر عهده آنان می‌گذارد.

گزارشی که در زیر آورده شده، آن قسمت از مطلبی است که فیثاغورث در فصل هفتم کتاب سیاحت‌نامه آورده است و مراسم خاک‌سپاری و بدرقه جنازه کوروش بزرگ را شرح می‌دهد. در کنار آن قسمت‌هایی از وصیت‌نامه کوروش نیز بازنگاری شده است.

“چون من از این جهان درگذشتم، پیکر سرد شده‌ام را با زر و سیم نیارایید، بلکه آن را زود به خاک بسپارید.”

شرح خاک‌سپاری کوروش بزرگ در کتاب سیاحت‌نامه فیثاغورث:

درباریان جملگی سواره و داریوش در جلو شتابان تا سه هزار قدم از شهر براندند در این آداب و مراسم که به‌راستی پُر مهیب و مؤقر بود من نیز حضور داشتم، چند دسته موسیقی‌دان پیشاپیش موکب به‌نوبت آهنگ‌های اندوه افزای و آوازهای فیروزی به گوش می‌رساندند. از یک سو بر مرگ پادشاه کشورگشای، سوگواری می‌کردند و از دیگر سوی مفاخر او را می‌ستودند.

شمار حاضران از ده هزار افزون بود و هر یک دو شاخه درخت به‌دست داشتند؛ یکی نخل و دیگری سرو. گفتی غنائم و اموال که کوروش از ملل تابعه گرفته قدها را خم کرده بود، پای پیلان و اشتران را پاشنه‌های زر بسته بودند.

آخر کار فوجی از جنگ جویان و دست یاران پادشاه بزرگ و دیگر رزم‌آزمایان که در پیروزی‌ها شرکت می‌کردند آمدند. آمیزش از غرور و اندوه در چهره آنان پیدا بود. بی اسلحه بازوان به‌هم‌پیچیده ساکت و غمناک سه هزار نفر بودند. در مرکز این گروه که انظار را به خود متوجه می‌داشت، گردونه پیروزی کوروش جای گرفته بود. گردونه چهار مالبند و هشت اسب سپید داشت؛ دهانه آن‌ها طلا بود. سنج‌های کوچکِ زرین به سنام و یراقشان آویخته بودند، هنگام برخوردن به هم آوازی خوش از آن بر می‌خواست.

محافظان جسد سرودهای خورشید و بهرام می‌خواندند. در هر هزار قدم برای سوختن عطریات و بخورات پیرامون گردونه می‌ایستادند، برگ‌های خرما بر گردونه سایه می‌افکند و خواب گاهی در آن نهاده بود زرین؛ پوشیده به منسوجات ارغوانی و پارچه‌های گلدوزی بابلی در اطراف آن جامه‌ها، کمربندها، زره‌ها، شمشیرها، طوق‌ها، یاره ها، سپرها، زیورها، پنداشتی همه این ظرایف و نفایس زیر یک حله شاهانه فراخ که کفن کوروش تواند بود؛ مدفون است.

این بازمانده‌های بهاناپذیر از خلال تابوت و شبکه‌ها نمایان بود. تاج گوهر نگاره روی تابوت در روشنایی و درخشندگی، با فروغ خورشید معارضت می‌کرد (در تعارض بود). خروس بالای گردونه پروبال می‌زد. خیل پرخاش جویانِ دیرین، صورت این پرنده دلیر را به درفش‌های خود نقش کرده بودند و این اشارتی بود به نیروی جنگی کوروش. سپهسالاری سالخورده بر عرابه‌ای که چرخ‌هایش به حربه‌های داس مانند مجهز بود، سوار و پرچم کوروش را به‌دست داشت.

سخنان واپسین پادشاه را با حروف درشت بر پرده‌ی کتانِ پرچم نگاشته بودند:

“فرزندانِ من، هنگامی‌که تن من از روح تهی شد آن را در زر و سیم و چیزهای دیگر مگذارید و زود به خاکش سپارید. از آمیختگی به خاک که پدید آرنده خوشی‌ها و پرورنده جهانیان است، چیزی نیکوتر نتواند بود. من همه عمر دوستدارِ انسان بوده‌ام. اکنون نیز از پیوستن به خیرخواه بزرگِ انسان بسی شادمانم. پارسیان و یارانِ مرا بخوانید پیرامون آرامگاهِ من انجمن شوند و در این شادی با من انباز باشند. که پس‌ازاین از هیچ بیم نخواهم داشت. همراه خدایان رخت از گیتی بیرون می‌برم و یا به نیستی مبدل می‌شوم.”

گران‌بهاترین تاوان‌ها و غنیمت‌های کوروش را از عقب جنازه می‌آوردند. چناری و تاکی با اندازه طبیعی از زر ناب، ظروف زرینه بی‌شمار، جام نفیس سمیرامیس به وزن پنجاه تالان. این تحف و بدایع پنجاه هزار تالان مصری ارزش داشت. موکب ماتم به دروازه شهر رسید، داریوش فرمان توقف داد. زرتشت با روحانیانِ پادشاه پیشین، آداب تقدیس بزرگ را به‌جای آورد. در این اثنا، داریوش درِ گردونه تابوت را می‌بوسید. پس از اندکی تأمل، سخنانِ اخیر کوروش را خواند و سپس به حالتی که گفتی شاه متوفی را مخاطب داشته چنین بیان کرد:

“شهریارا! ما فرمان تو را محترم می‌داریم. از بیست سال تاکنون کالبد تو بی جاه و جلال در اکباتان در آغوش خاک خفته بود؛ فروتنی و بردباری تو را همین بس.

روز حق‌شناسی فرارسیده؛ پارس و همه عالم وامدارِ توست. هنرهای جنگی و فضایل ذاتی تو، پاداشی درخور مقام و مرتبت خویش نیافته. اجازه فرمای دومین جانشین تو، بنایی سترگ و پایدار به نامِ تو برافرازد تا ناموران و بزرگان روزگار آینده آنجا گرد آیند، تعالیم تو را بیاموزند و تعظیمات خود را بر تو عرضه دارند.”

داریوش فرود آمد، به گشایش درهای پرسپولیس فرمان داد و موکب را به قصرِ کوروش رهنمون شد و جسد شاه، سه روز و سه شب مورد احتراماتِ جمهور خلق بود. آواز دو جوخه خوانندگانِ سرودهای مقدس به‌طور دائم شنیده می‌شد. همه مردم در برابر جنازه کوروش بار یافتند و اکلیل‌های گل بر آن بیفشاندند؛ شب سومین روز آماده حرکت شدند.

مقارن طلوع آفتاب در همان وقت که پارسیان هر بامداد شعایر مذهبی خود را به نیر اعظم تقدیم می‌کنند، اشارتِ کوچ دادند و راهی میان مشرق و جنوب پیش گرفتند. مردم دهکده‌های حوالی در معبر مجتمع بودند، در پایان کار به کنار نهر کوروش رسیدند. این نهر در اطراف دیوار بارویی که کوروش ساخته و همنامِ اوست جاری است.

در مرکز این دهکده (پاسارگاد)، بیشه‌ای است پردرخت و مرغزاری مصفا که جویباری چند، آن را خرم و شاداب دارد. در زیر این سایه دلپسند، بنایی مربع از آثار کمبوجیه نمایان است. دیوارهایش از سنگ‌های قطور یک تخته سقفی سنگین از آجر بر آن نهاده، مدخل قبر در سقف و همان‌جا مجرایی است سرپوشیده متناسب. مرور تابوت به استعانت آلات، تابوت را بلند کرده به مدخل رسانیدند. در طول مجری لغزید و در جایگاه خود ایستاد.

هنگام انجام این مراسم چیزی که مرا متأثر ساخت، احوال سپاهیان کهن‌سال بود. همان‌دم که کالبد فرمانده شهیر آنان ازنظر ناپدید شد، اشکشان بر گونه‌هایی که علائم جراحات در آن‌ها پدیدار بود فروریخت. پس از بسته شدن در قبر، مدتی دیده در آن دوخته و دل برداشتن نمی‌توانستند. داریوش اینان را به دور شدن از مدفن و نشستن در ولیمه شاه راضی کرد. چند تن به ستیزه آن جای بماندند، می‌خواستند در بیشه‌های مجاور قبر زیست کرده، زندگانی را در همین جای به‌پایان برند.

شاه، مغان را به خدمت کوروش گماشت و در منزلی نزدیک بنشاند و فرمان شغل و رتبتشان بداد هرماه بایستی اسبی سپید نزد مغان آورند تا برای روح کوروش قربانی کنند. هر صبح سبدی از میوه‌های خوب به آنجا آورده، مقابل قبر؛ روی میز طلا می‌گذاردند. جز این، هرروز گوسپندی و مقداری آرد و شراب برای خوراک مغان داده می‌شود. به‌حکم داریوش این کلمات را روی قبر بر قطعه رخام (مرمر) نقر (حفر) کردند:

“ای رهگذر فانی، من کوروش پسر کمبوجیه‌ام. شاهنشاهی آسیا را برای پارس متحد ساختم. بر قبر من رشک مبر.”

اطلاعات بازدید

اگر قصد دارید از آرامگاه کوروش بزرگ دیدن فرمایید، اطلاعات زیر را بخوانید:

ساعات بازدید از آرامگاه کوروش

شماره تماس آرامگاه کوروش

شماره تماس مجموعه جهت کسب اطلاعات بیشتر: ۴۳۵۸۲۷۹۰-۰۷۱

بهای بلیط آرامگاه کوروش

هزینه بازدید از آرامگاه کوروش در ابتدای سال ۱۳۹۹، برای هر فرد ایرانی برابر با ۵,۰۰۰ تومان و برای هر فرد خارجی برابر با ۵۰,۰۰۰ تومان می‌باشد.

ثبت در آثار ملی ایران

آرامگاه کوروش بزرگ در تاریخ ۲۴ شهریور ماه سال ۱۳۱۰ هجری شمسی با شماره ثبت ۱۹ در ردیف آثار ملی قرار گرفت.

ثبت در آثار بین‌المللی یونسکو

آرامگاه کوروش بزرگ در سال ۲۰۰۴ میلادی به عنوان زیرمجموعه پاسارگاد تحت شماره ۱۱۰۶ در میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌ است.

آدرس آرامگاه کوروش

بزرگراه صفاشهر به سعادت شهر، جاده پاسارگاد