موزه آذربایجان در مرکز تبریز

موزه آذربایجان در شهر تبریز یکی از مهم‌ترین موزه‌ها و جاذبه‌های این شهر تاریخی و دیدنی است و آثار بسیار مهمی از پیشینه و تمدن باستانی کشورمان را در خود جای‌داده است.

قدمت و غنای این آثار، موزه آذربایجان را به یکی از مهم‌ترین موزه‌های کشور تبدیل و آن را به‌عنوان دومین موزه باستان‌شناسی کشورمان پس از موزه ملی ایران مطرح کرده است.

در کنار اهمیت علمی و پژوهشی که موزه آذربایجان برای پژوهشگران و باستان شناسان دارد، گردشگران داخلی و خارجی نیز از این موزه به‌عنوان یکی از بهترین جاذبه‌های گردشگری تبریز یاد کرده‌اند. این موزه با داشتن آثاری منحصربه‌فرد و خاص از دوران بسیار کهن و تاریخی ایران، مجموعه‌ای جذاب و به نسبت کامل از سکه‌های قدیمی، کتابخانه‌ای سه هزار جلدی و مجسمه‌هایی مفهومی و هنری، می‌تواند بسیاری از سلیقه‌ها را راضی و شما را به سفری در تاریخ مهمان کند.

در سال‌های ۱۳۰۶ و ۱۳۰۷ هجری خورشیدی، نمایشگاه بزرگی از سکه‌های تاریخی در مکان قبلی کتابخانه تربیت تبریز برگزار شد. پس از برگزاری این نمایشگاه بود که نخستین جرقه‌ها برای ایجاد موزه‌ای در تبریز زده شد. گفته‌شده است سکه‌های به نمایش درآمده در این نمایشگاه همان سکه‌هایی ست که شهرداری تبریز در جریان کشف گورستانی تاریخی در گَجیل (یکی از محله‌های تاریخی و کهن شهر تبریز) پیدا کرده بود. پس از کشف ۵۷ سکه نقره و ۲۶ سکه طلا از این محل، مسئولان تبریزی به فکر تأسیس موزه‌ای برای نمایش و نگهداری آنها افتادند.

تقریباً ۲۰ سال بعد از این اتفاق و حدود دو سال بعد از تأسیس دانشگاه تبریز، روز دوشنبه ۱۳ تیرماه سال ۱۳۲۸، موزه دانشکده ادبیات به‌عنوان نخستین موزه شهر ایجاد شد. پس از افتتاح این موزه، اولین کارها برای تشکیل موزه‌ای مستقل برای تبریز در سال ۱۳۳۵ کلید خورد. در ۱۷ آذرماه ۱۳۳۵ علی دهقان، مدیرکل وقت فرهنگ آذربایجان شرقی، انجمنی را در اداره فرهنگ آذربایجان پی‌ریزی کرد و هدف آن را پیگیری کارهای تأسیس موزه آذربایجان قرار داد. این انجمن مسئولیت یافتن مکانی برای احداث ساختمان موزه آذربایجان، جمع‌آوری اشیای تاریخی، تصمیم‌گیری در خصوص محتوای موزه و تأمین بخشی از هزینه‌های احداث بنای موزه را برعهده داشت.

اما پیدا کردن مکانی مناسب به یکی از دغدغه‌ها و مشکل‌های اصلی بر سر راه تأسیس موزه تبدیل‌شده بود. بالاخره با تلاش‌های فراوان، قطعه زمینی در ضلع غربی محوطه مسجد کبود در اختیار اداره فرهنگ شهر تبریز قرار گرفت.

در تیرماه سال ۱۳۳۶ دهقان از آندره گدار معمار و باستان‌شناس شهیر و ماهر فرانسوی درخواست کرد تا همراه با سید محمدتقی مصطفوی، مدیرکل وقت باستان‌شناسی کشور راهی تبریز شوند تا موضوع ایجاد موزه و محل ساخت آن را مورد بررسی قرار دهند.

روز شنبه پانزدهم تیرماه سال ۱۳۳۶ در حضور آندره گدار و برخی از مسئولان شهری کلنگ ساخت موزه بر زمین زده شد و کارهای ابتدایی ماده سازی زمین و پی‌کنی شروع شد. آن‌گونه که در سندهای موجود آمده است نقشه ساختمان موزه آذربایجان، طرح اولیه آندره گدار بود. این طرح به‌وسیله اسماعیل دیباج، نماینده اداره کل باستان‌شناسی، ترسیم شد و به تأیید نهایی گدار رسید.

همزمان با انجام این کارها، علی دهقان در تیرماه سال ۱۳۳۶ از موزه ایران باستان و سید محمدتقی مصطفوی، وزیر فرهنگ و هنر درخواست کرد تا تعدادی از آثار از موزه ایران باستان به موزه آذربایجان فرستاده شود. با این درخواست موافقت شد و به دستور وی ۲۰۲ قطعه از اشیای تاریخی موزه ایران باستان برای نمایش در موزه آذربایجان به تبریز انتقال داده شد. این آثار را اسماعیل دیباج، رییس وقت اداره هنرهای زیبای آذربایجان از موزه ایران باستان دریافت کرد، به تبریز آورد و در تالار بالایی کتابخانه ملی تبریز به همراه تعدادی از آثار اهدایی مردم به نمایش گذاشت. به این شکل پایه‌های موزه آذربایجان در روز دوازدهم مردادماه سال ۱۳۳۶ در تبریز گذاشته شد.

احداث ساختمان اصلی نیز چهار سال طول کشید و انتظارها برای افتتاح آن در یازدهم مهر سال ۱۳۴۱ هجری شمسی به‌پایان رسید. این بنای تماشایی با هنر و کار حاجی ابوالقاسم معمار، یکی از معماران شهیر تبریز به سرانجام رسید.

در طبقه همکف موزه آذربایجان، آثار و اشیای تاریخی مربوط به دوران پیش‌ازتاریخ و دوران پیش از اسلام گردآوری شده‌اند که سفالینه‌های تپه اسماعیل‌آباد با قدمت هفت هزار ساله از تاریخی‌ترین آثار این بخش به شمار می‌روند. قدمت سنگ‌های معدنی «سرپانتین» که در جیرفت کرمان یافته شده‌اند نیز به دوران پیش‌ازتاریخ می‌رسد؛ بر روی این سنگ‌ها تصاویری از گیاهان و حیوانات گوناگون نقش بسته است. همچنین مجسمه الهه زن که در رستم‌آباد گیلان یافته شده است، سه هزار سال قدمت دارد؛ این مجسمه ارزش زن را در دوران ایران باستان به تصویر کشیده است. ریتون‌های با قدمت دو تا سه هزار سال متعلق به دوران هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان نیز در این موزه نگهداری می‌شوند.

از دیگر آثار برجسته طبقه همکف، ویترین مربوط به اجساد مرد و زن مدفون مربوط به هزاره اول قبل از میلاد است. این اجساد در جریان کاوش‌های علمی سال ۱۳۷۸ در محوطه مسجد کبود کشف‌شده‌اند و در واقع، بخشی از بقایای قبرستانی سه هزار ساله به شمار می‌روند. این اجساد به دلیل قرارگیری توأمان در یک گور به موزه انتقال داده شده‌اند. همچنین برای درک بیشتر از سیر تاریخی شکل‌گیری و گسترش شهر تبریز، لایه‌های کشف‌شده در جریان کاوش به‌صورت مجازی بازسازی‌شده‌اند.

در منتهی‌الیه سالن و روی دیوار ضلع شمالی سنگ بسم‌الله قرار دارد که از نادرترین آثار هنری ایران محسوب می‌شود. این سنگ عظیم از پنج قسمت تشکیل‌شده است که چهار قسمت آن قاب و قسمت دیگر متن اثر است. تمام کار حجاری سطح این سنگ زیبا و منحصربه‌فرد توسط هنرمند ایرانی «محمدعلی قوچانی» انجام‌شده است.