ارگ علیشاه (مسجد علیشاه) در مرکز تبریز

ارگ علیشاه که به مسجد علیشاه نیز معروف است، یکی از جاذبه‌های دیدنی تبریز است که در مرکز این شهر جای دارد. این مکان تاریخی و زیبا همه‌روزه پذیرای گردشگران زیادی است.

معرفی ارگ علیشاه تبریز

ارگ تبریز یکی از بلندترین دیوارهای تاریخی کشور و نماد شهر تبریز است. این ارگ در ضلع جنوبی تقاطع خیابان امام خمینی و فردوسی قرار دارد و امروزه فضای پیرامون آن برای برگزاری نماز جمعه مورداستفاده قرار می‌گیرد و مصلای بزرگ تبریز در این مکان احداث‌شده است.

ارگ علیشاه در زمان سلطنت هشتمین پادشاه ایلخانی، سلطان محمد خدابنده الجایتو، پادشاه مقتدر ایلخانیان ساخته شد. در زمان سلطنت او دو فرد بسیار مقتدر و باهوش همزمان با هم به مقام وزارت رسیدند که بین آنها چشم و هم‌چشمی بسیاری وجود داشت و هر دو طرف برای جلب‌توجه شاه و همچنین ثبت کردن نام خود در تاریخ، کارهای فراوانی انجام دادند. یکی از این افراد خواجه رشیدالدین بود که از بی‌نظیرترین شخصیت‌های علمی تاریخ ایران به‌حساب می‌آید و به‌عنوان بانی ساخت دانشگاه مشهور ربع رشیدی در تبریز نیز شناخته می‌شود. فرد دیگر خواجه علیشاه گیلانی بود که در ابتدا تاجری مشهور و قدرتمند به‌حساب می‌آمد و بعداً به مقام وزارت در دربار ایلخانی رسید. او بعد از ساخت دانشگاه ربع رشیدی توسط خواجه رشیدالدین، تصمیم به ساخت ساختمانی بزرگ‌تر از این دانشگاه گرفت و دستور داد تا سازه‌ای بسیار عظیم در شهر بسازند.

به این صورت در حوالی تاریخ ۷۱۵ تا ۷۳۹ هجری قمری (حدود ۶۹۴ هجری شمسی تا ۷۱۷ هجری شمسی)، علیشاه دستور ساخت بنایی را صادر کرد که دنیا پیش از آن نظیرش را ندیده باشد. بنایی که از تمام نقاط تبریز دیده شود و هلالی بزرگ‌تر از ایوان مدائن داشته باشد. برای این کار معمار بزرگ، استاد فلکی تبریزی به کار گرفته شد تا مسجدی درخور شأن تبریز بسازد. متأسفانه به دلیل عجله خواجه علیشاه سازه اولیه چندان مستحکم ساخته نشد و در هنگام ساخت‌وساز اولیه، بخشی از گنبد و سقف آن فرو ریخت. ساخت بنا بعد از این حادثه ادامه یافت؛ اما با مرگ خواجه رشیدالدین، علیشاه دیگر انگیزه‌ای برای پایان کار مسجد خود نداشت و توجه زیادی به ساخت آن نکرد و بنا را به‌صورت نیمه‌کاره رها کرد. در برخی منابع آمده است که پس از مرگ علیشاه، کار متوقف و بدن او پس از مرگ، در کنار بنای ارگ علیشاه دفن شد.

۴– ۹۰ درصد سه دیوار باقی‌مانده، کاملاً به‌وسیله مصالح پرشده است. این دیوارها در زمان ساخت به‌وسیله طاق‌های متعدد به هم قفل‌شده بودند که این امر موجب شده دیوارها تاکنون دوام بیاورند.

۵– برای حفاظت بنا در برابر زلزله‌های متعدد تبریز، در ساخت ارگ تخته‌های چوبی به کار برده شده که برخی از آنها از سازه ارگ بیرون زده‌اند و اکثراً قدمتی هفتصد ساله دارند؛ اما چگونه این تخته‌ها این زمان طولانی باقی‌مانده و پوسیده نشده‌اند؟ معمار بنا برای دوام این تخته‌ها آنها را درون روغن حیوانی جوشانده و به مدت یک سال نگهداری کرده تا پوسیده نشود. از این تخته‌ها به دو دلیل در ساخت بنا استفاده‌شده؛ دلیل اول این است که برای تزئین دیوارهای مسجد سعی شد تا شکلی برجسته به آنها داده شود. ازاین‌رو از تخته‌ها کمک گرفته و سازه دیوار را بر روی آنها بالابرده‌اند تا دیوارها ۱۰ الی ۱۵ سانتی‌متر جلوتر ساخته شوند. دلیل دیگر استفاده از تخته در ساخت ارگ این بوده است که وجود چوب و تخته، سازه بنا را سبک‌تر کرده، به آن انعطاف‌پذیری بیشتری می‌دهد و در مقابل زلزله مقاوم می‌کند.

۶– از جمله نکات جالب در مورد دیوارها که می‌توان به آن اشاره داشت، این است که دیوارهای مسجد تا ۷ متر درون زمین ادامه دارد.

۷– از قسمت‌های زیبای سازه، محراب آن است. محراب ارگ به حالت سرداب یا سردابه‌ای بوده که سقف داشته و بعداً فروریخته است. در ساخت محراب از طاق‌های متعددی (۴ طاق در پایین و یک طاق بزرگ در بالا) استفاده‌شده است که معمار با ساخت آنها می‌خواست نشان دهد انسان هرگز نباید از حرکت و تلاش بایستد.

اطلاعات بازدید از ارگ علیشاه تبریز

اگر قصد دارید از این بنای زیبا و تاریخی دیدن کنید، اطلاعات زیر برای شما مفید خواهد بود:

ساعات بازدید

این مکان تاریخی همه‌روزه از ساعت ۹.۳۰ الی ۱۷.۳۰ پذیرای گردشگران خواهد بود

بهای بلیط

این مجموعه ورودی ندارد و بلیط آن رایگان است.

ثبت در آثار ملی ایران

ارگ تبریز و محوطه باستانی آن در ۱۵ دی ۱۳۱۰ خورشیدی به شماره ۱۷۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

همچنین نقشه حریم استحفاظی قانونی و ضوابط حفاظتی آن در نشست ۲۹ خرداد ۱۳۵۷ شورای حفاظت آثار تاریخی اداره کل حفاظت آثار تاریخی مشخص و مورد تأیید اعضا قرار گرفته است.

آدرس ارگ علیشاه

تبریز، میدان ساعت، خیابان امام خمینی (ره)، ابتدای خیابان طالقانی شمالی