پل شهرستان (پل جی) در شرق اصفهان

پل شهرستان که به پل جی نیز مشهور است، یکی از پل‌های تاریخی اصفهان است که بر روی زاینده‌رود قرار دارد و همه‌روزه افراد زیادی از آن بازدید می‌کنند.

معرفی پل شهرستان اصفهان

پل شهرستان اصفهان، یکی از قدیمی‌ترین پل‌های رودخانه زاینده‌رود می‌باشد و کاربرد آن درگذشته جنگی و نظامی بوده است.

این پل، جزو بناهای تاریخی و مشهور شهر اصفهان بوده است و شرقی‌ترین پل تاریخی اصفهان محسوب می‌شود. به ترتیب از شرق اصفهان، نخست پل شهرستان، سپس پل خواجو، پل چوبی، سی‌وسه پل و در پایان، پل مارنان قرار دارد.

نام‌گذاری و وجه‌تسمیه پل شهرستان اصفهان

امروزه این پل را پل شهرستان می‌نامند، اما در روزگاران قدیم به نام‌های پل جسر حسین و پل جی هم نامیده می‌شده است.

علت آن‌که این پل، شهرستان نامیده می‌شود این است که در روستایی به همین نام در شرق اصفهان واقع‌شده است.

تاریخچه پل شهرستان اصفهان

پل شهرستان، قدیمی‌ترین پل بر روی زاینده‌رود است. گفته می‌شود زمان ساخت این پل به دوره ساسانیان بازمی‌گردد اما دارای پایه‌های هخامنشی است و در بالای آن آثاری از دوره دیلمیان و سلجوقیان نیز وجود دارد.

از نویسندگان قدیم، مفضل‌بن‌سعدبن‌حسین مافروخی اصفهانی، در کتاب خود به نام محاسن اصفهان، از این پل به نام جسر حسین یادکرده است و قصرهایی که نزدیک این پل بنا شده بوده را ستوده است. همچنین با توجه به مطالب کتب تاریخی و آثار به‌دست‌آمده که به آن اشاره خواهد شد، پل مذکور از پل‌های معروف اصفهان در دوران دیلمیان و سلجوقیان بوده است.

بر پایه شباهت پل شهرستان با پل‌های ساسانی خوزستان مانند: پل شادروان شوشتر و پل دزفول، اساس و بنیاد این پل را به دوران ساسانی نسبت داده‌اند. زیرا توجه ساسانیان به پل‌سازی که یکی از لازمه‌های شهرهای کنار رودخانه است شهرت دارد.

معماری پل

پل شهرستان دارای ۱۲ پایه سنگی بزرگ است که بر روی سنگ‌های طبیعی کف رودخانه ایجادشده‌اند.

سنگ، آجر، خشت و ملات، مصالح مورداستفاده در ساخت پل هستند و تعمیراتی در دوره‌های دیلمیان و سلجوقیان بر روی آن صورت گرفته است تا به شکل امروزی خود درآید.

خصوصیات پل شهرستان

طول پل مزبور از ستون مدور آجری تا انتهای سنگفرش قدیمی، در حدود ۱۰۵ متر و عرض آن از ۴/۲۵ تا ۵ متر متغیر است. جهت پل، شمالی – جنوبی باکمی انحراف است و انحراف آن از فاصله چهل متری از سمت جنوب آغاز می‌گردد. کف پل هموار نیست، بلکه از مرکز پل در دو سمت دارای شیب ملایمی است.

پل شهرستان دارای یازده چشمه و دوازده پایه سنگی بزرگ است. دو دهنه کناری آن، مربوط به نهرهای منشعب از رودخانه است.

بر روی هرکدام از پایه‌های سنگی، یک طاق‌نما دیده می‌شود که از پایه سوم (سمت جنوب) شروع‌شده و تعداد آنها به هشت عدد می‌رسد. ابعاد آنها نیز متفاوت است.

در سمت شمال پل، بنایی از خشت و آجر ساخته‌شده که سقف آن درگذشته فروریخته بود. این بنا دارای اتاق کوچک و دو طاق‌نما به عرض ۱/۱۶ متر و ارتفاع ۹۳ سانتیمتر می‌باشد و به گمرک خانه شهرت دارد. این بنا در حال حاضرشده و به‌صورت چاپخانه سنتی درآمده است.

در یکی از جرزها، یک ستون مدور آجری به ارتفاع ۱/۳۰ سانتیمتر به‌دست‌آمده که ابعاد آن ۲۵*۱۷/۵*۵ سانتیمتر و قرمزرنگ می‌باشد. آجرها، به دلیل اینکه بتوانند ستون دایره‌ای شکل ایجاد کنند، به‌صورت ذوزنقه‌ای ساخته‌شده‌اند.

شیوه ساخت و مرمت پل

همان‌طور که ذکر شد، پل بر بستر صخره‌ای رودخانه احداث‌شده است. در زمان‌های باستان، برای ایجاد پل‌ها، بستر صخره‌ای رودخانه انتخاب می‌شد. همچنین محل موردنظر را درجایی انتخاب می‌کردند که رودخانه باریک شده است. این شیوه، برای استحکام و صرفه‌جویی در مصرف مصالح در ساختمان پل به‌کار گرفته می‌شد. در این شیوه، ابتدا صخره را تراشیده سپس با سنگ و ساروج پایه‌های پل را به وجود می‌آوردند. در ساختن پل شهرستان نیز از همین شیوه استفاده‌شده و پایه‌ها را از سنگ لاشه و ساروج ساخته‌اند.

به نظر می‌رسد تمام پل از سنگ و ملات ساخته‌شده و سپس بعد از ویرانی که براثر طغیان‌های مکرر زاینده‌رود صورت گرفته، طاق‌ها را مرمت کرده‌اند. آثار مرمت، به خاطر ناهمگونی قوس‌های طاق مشخص می‌باشد. آثار به‌جامانده از پل و مرمت‌ها را می‌توان این‌گونه تقسیم‌بندی کرد:

۱– آثار بنای اولیه در پاطاق قوس‌ها که از سنگ و ملات استفاده‌شده، با پایه‌های پل ازنظر مصالح یکسان می‌باشند.

۲– آثار مرمت بعدی که به شیوه اولیه ساختمان پل و با سنگ و ملات انجام‌گرفته است. این مصالح اندکی با مصالح اولیه ازنظر ابعاد سنگ‌ها متفاوت می‌باشد.

۳– قسمت‌های بالای طاق چشمه‌ها که مرمت‌شده، در دوران بعدی (احتمالاً سلجوقیان) با آجر مرمت‌شده است. ابعاد آجرهای این قسمت ۲۵*۲۵*۵ و رنگ قرمز ملایم می‌باشند. آجرهای مذکور با آجرهای ستون روی پل، ازنظر جنس و ابعاد یکسان می‌باشد. بر روی آجرها از اندود مقاومی استفاده‌شده است.

۴– قسمت‌های دیگری از پل، ازجمله حاشیه قوس‌ها و بعضی نقاط دیگر طاق‌ها یا آجرهایی به ابعاد ۲۶*۲۶*۵ به رنگ کرمی مایل به سبز مرمت‌شده است. این مرمت بر اساس نوع آجرها، احتمالاً به دوران صفوی مربوط می‌گردد. نمونه آجرهای یادشده در ساختمان پل خواجو اصفهان نیز به‌کار گرفته‌شده و مرمت‌های دوران اخیر نیز با آجری به همین شکل انجام‌گرفته است.

۵– آجرهای دیگر در مرمت پل به‌کار گرفته‌شده که ابعاد آن عبارتنداز: ۲۰*۲۰*۴ و ۲۳*۲۳*۷ سانتیمتر، رنگ این آجرها کرمی مایل به زرد و کرمی مایل به قرمز است.

از سبک ساختمان پل می‌توان دریافت که تاریخ احداث پل، با ساختمان اولیه که در تپه اشرف ایجادشده، مربوط به یک دوره است. به‌کارگیری مصالح و بریدن صخره‌ها، همه حاکی از این موضوع می‌باشد. احتمالاً پل، در دوران آل‌بویه، سلجوقی و صفوی، مورد مرمت کلی قرارگرفته است. اهمیت پل که تا دوران صفوی، راه اصفهان به شیراز از فراز آن می‌گذشت، محرز می‌باشد.

اصفهان دارای دو پل دیگر نیز هست که به شیوه پل شهرستان، بر روی صخره‌های کف رودخانه ایجادشده‌اند. ساختمان اولیه آن‌ها را نیز به دوران پیش از اسلام نسبت می‌دهند مانند پل مارنان.

از دیوار خشتی که به‌موازات رودخانه و در حفاری سال ۱۳۵۲ هجری شمسی کشف شد، می‌توان پی برد که قسمت شمالی پل کاملاً محصور بوده و راه دست یافتن به شهر، تنها از طریق بنای گمرک خانه پل بوده و درواقع گمرک خانه، دروازه شهرستان محسوب می‌شده است.

ثبت در آثار ملی ایران

پل تاریخی شهرستان (جی) در تاریخ ۱ دی‌ماه سال ۱۳۴۸ هجری شمسی با شماره ثبت ۸۸۹ در ردیف آثار ملی قرار گرفت.

آدرس

اصفهان، بلوار سلمان فارسی، بعد از خیابان بازارچه