سیوسه پل یکی از جاذبههای تاریخی معروف شهر اصفهان است که بر روی رودخانه زایندهرود قرارگرفته است. این پل همهروزه پذیرای گردشگران بسیاری است و تقریباً هرکسی که به اصفهان سفر کند، از این پل بازدید میکند.
فهرست مطالب
سیوسهپل یا پل اللهوردیخان، یکی از آثار تاریخی شهر اصفهان است که اگرچه امروزه با خشک شدن آب زایندهرود، سیوسهپل هم دیگر حال و هوای گذشته را ندارد، ولی این پل همچنان بهعنوان یکی از نمادهای شهر اصفهان شناخته میشود.
نامهایی که برای سیوسه پل تا کنون ذکر شده است عبارتند از:
پل اللهوردیخان، پل شاه عباسی، پل چهل چشمه، پل سیوسه چشمه و پل جلفا. همچنین وجه تسمیه هر یک چنین است:
– پل شاه عباسى از آن جهت گویند که شاه عباس اول دستور بناى آن را داده است.
– چون به مباشرت و اهتمام اللهوردیخان ساخته شده و به پل اللهوردیخان معروف شده.
– از لحاظ اینکه معبر مردم به جلفا بوده آن را پل جلف هم گفتهاند.
– چون در ابتدا چهل چشمه داشته پل چهل چشمه نام نهاده شده.
– و اینک سىوسه چشمه دارد و به پل سىوسه چشمه مشهور است.
این پل که توسط اللهوردیخان اوندیلادزه گرجی، سردار مشهور شاه عباس ساخته شده، بنایی مستحکم دارد و برخی معتقدند که چون اللهوردیخان از تبار گرجیها بوده و الفبای گرجی سیوسه حرف دارد، به این پل سیوسه پل میگویند؛ اما این ادعا کاملاً رد شده زیرا در ابتدا این پل ۴۰ دهانه داشته است.
برای بنای سیوسه پل در کتب مختلف سالهای متفاوتی را نوشتهاند. در زمان برگزاری جشن گلریزان در حضور شاه عباس در سال ۱۰۱۸ این پل وجود داشته است اما در منابع مختلف سال اتمام کار پل متفاوت است. مثلاً در کتاب عالم آرای عباسی در تاریخ صفویان درباره این پل در وقایع سال ۱۰۱۱ هجری قمری و از زمان تاسیس این سلسله تا مرگ شاه عباس یکم نوشته شده، پس این پل در آن زمان وجود داشته است. میتوان نتیجه گرفت بر اساس کتاب عالم آرا پل در سال ۱۰۱۱ هجری قمری ساخته شده است .
میرزا حسن خان جابری انصاری در تاریخ اصفهان و رِی در قسمتی از وقایع مربوط به سال ۱۰۰۵ هجری قمری، در توصیفی که از اصفهان آورده به این پل نیز اشاره نموده است و او در وقایع سال ۱۰۰۸ هجری قمری نیز مینویسد: شاه از هرات به اصفهان آمده و تکمیل طرح عمارات و باغات که هر یک از امرا باغی به نما خود ساخته در حواشی چهار باغ کهنه در چهار باغ بالا. و در ادامه میگوید: شاه عباس به اصفهان برگشت، اللهوردیخان را فرمود پل زایندهرود را با عمارات دیوانی بساخت.
وی در وقایع سال ۱۰۱۲ چنین مینویسد: بنای سر درب عالی عیصریه و کاشیکاری ممتاز آن …
جابر انصاری نیز در نوشتههای خود در جایی به احداث پل در سال ۱۰۱۱ هجری قمری اشاره نموده اما در برخی از نوشتههای او این تاریخ را زمان صدور دستور ساخت میداند و در کل در نوشتههای او تناقض وجود دارد.
از جمله شواهد دیگر مبنی بر سال ساخت پل این است که اللهوردیخان که مامور ساخت پل بود، در سال ۱۰۰۴ هجری قمری از طرف شاه عباس اول به ایالت فارس منسوب و به اداره امور آن دیار مشغول شد. بنابراین باید عمران و آبادانی این شهر و ساخت سیوسه پل بعد از تاریخ اعزام اللهوردیخان پس از سال ۱۰۰۴ هجری قمری صورت گرفته باشد.
در یکی از اسناد تاریخی نیز نوشته شده در سال ۱۰۰۵ هجری قمری ساختمان پل اللهوردیخان و آبادانی خیابان چهارباغ به پایان رسیده و تکایای چهارباغ در ۱۰۱۱ هجری قمری ساخته شده اند و ساخت تمام ساختمانها در سال ۱۰۲۵ هجری قمری به پایان رسیدند.
برای پاسخ به ابهامات تاریخ تاسیس پل باید گفت اللهوردیخان ابتدا طبقه زیرین پل را در سال ۱۰۰۵ به پایان رسانده و در سال ۱۰۱۱ مامور تکمیل پل و ساخت طبقه بالا شده است تا در صورت طغیان زایندهرود، در رفتوآمد اختلالی ایجاد نشود.
معمار سیوسه پل استاد حسین بنا اصفهانی است که پسرشان محمدرضا اصفهانی نیز مسجد شیخ لطف الله را بنا کرده است. معمولا پلها در قسمتهای کم عرض ساخته میشوند، اما برای ساخت این پل، استاد حسین بنا اصفهانی عریضترین قسمت رودخانه زایندهرود را انتخاب کرد زیرا این قسمت رودخانه در بستری کم عمق، وسیع و آرام ایجاد شده بود.
سه نوع مصالح برای ساخت سیوسه پل استفاده شده است: برای قسمتهای زیرین از سنگ و برای قسمتهای فوقانی آجر و ملات ساروج و گچ بکار رفته است. این پل به صورتی ساخته شده که رطوبت، دوام و استحکام آن را افزایش میدهد و آب در طولانی مدت نمیتواند آسیبی به آن بزند.
طاق نماهای سرپوشیدهای در دو طرف پل وجود دارد که از یک طرف به رودخانه و طرف دیگر مشرف به میان پل است و سبب ایجاد معبر باریک مسقفی در دوسوی پل شده است. پیادهروی پل نیز ۹۹ طاقچه دارد که در آنها تابلوهای نقاشی بوده اما امروزه اثری از آنها نیست.
طاقهای پل ستونهایی به ارتفاع ۷ تا ۹ متر دارند که بسیار مستحکم هستند. در قرن ۱۳، ورود به مدخل پل از یک شاهراه سنگفرش شده ممکن بوده و در پل نیز سه معبر در سه سطح مختلف وجود داشته است. در ابتدا این پل، ۳۶۰ متر طول و ۴۰ چشمه (طاق بزرگ) داشته اما امروزه ۳۳ دهانه، ۱۴ متر عرض و ۲۹۵ متر طول دارد.
در شمالشرقی پل ساختمان آجری قرار دارد که به یاد مقبره کمالالدین اسماعیل ساخته شده و خیابان مزبور به نام آن بزرگوار نامیده میشود که به طرف پل جوئی و خواجو امتداد دارد. در گذشته این پل دارای ۶ معبر بود اما امروزه تنها دو معبر پیادهرو دارد که یکی در بالا که سقف آن آسمان است قرار دارد و دیگری در پایین که مسقف است و در میان پایههای مرکزی پل و به فاصله کمی از بستر رودخانه ایجاد شده است.
پلان اصلی شهر اصفهان در زمان شاه عباس چهار باغ بود که از دو محور عمود بر هم تشکیل می شد. سی و سه پل در امتداد یکی از این محورهای اصلی برای وصل کردن چهارباغ عباسی به چهارباغ بالا، باغ هزارجریب، عباسآباد و محله جلفا قرار دارد.
نشستن بر یکی از دهانه های سیوسه پل و لذت بردن از هوا و رودخانه زایندهرود واقعا تجربهای بینظیر است. به همین دلیل از گذشته تا کنون مراسمهای مختلفی در جوار این رودخانه برپا میشده که در ادامه به بررسی تعدادی از آنها پرداخته میشود.
جشن نوروز که سه تا هفت شبانهروز ادامه داشت گاهی به فرمان شاه عباس بر سر پل برگزار میشد و مراسم گلریزان صورت میگرفت و گلهای فراوان در راه شاه و همراهان او ریخته میشد.
در سال ۱۰۱۸ که جشن فروردین مصادف با ماه محرم بود، هفت شبانهروز به فرمان شاه جشن نوروزی گرفتند و بر سر پل گلریزان کردند و مردم اصفهان به خاطر هنرنمایی در چراغان و آئینبندی مبلغ پانصد تومان از مالیات آن سال به دستور شاه بخشیده شد.
در دوره صفویه مراسم جشن آبریزان یا آبپاشان ارامنه که در ۱۳ تیرماه هر سال برگزار میشد، در کنار این پل صورت میگرفت و مردم در این مراسم روی هم آب و گلاب میپاشیدند. در جشن آبریزگان و آبپاشان، این پل محل اجتماع شاه و بزرگان و شعرا و مردم بوده است.
مراسم «خاج شویان» ارامنه جلفا نیز روی همین پل برگزار میشد. خاج شویان به مناسبت غسل تعمید حضرت مسیح برگزار میشود. پیروان دین مسیح با اعتقاد بر اینکه که آب در این روز مقدس شده به درون آبهای جاری میروند و در آنها شنا میکنند.
ارمنیان ایران در زمان صفویان، در روز سیزدهم ماه ژانویه (۲۴ دی) در کنار سی وسه پل اصفهان این مراسم را برگزار میکردند. در آن دوره ارامنه حق داشتند تا به میدانی که در ابتدای پل بود، بیایند و به تبادل کالا با اصفهانیها بپردازند؛ اما اجازه عبور از پل را نداشتند.
اگر زمانی که برای بازدید سیوسه پل میروید، زایندهرود زیبا پر آب باشد، میتوانید از تفریحات آبی مانند قایقسواری استفاده کنید و لذت ببرید. اگر هم زایندهرود خشک باشد احتمالاً بچههایی را مشاهده میکنید که در پهنه خشک کف رودخانه در حال فوتبال بازی کردن هستند.
حفر تونل مترو و خشک شدنهای پی درپی زایندهرود، سبب ترک خوردن این پل زیبای دوره صفوی شد. البته خشکسالیها و فرونشستهای اصفهان نیز سبب شده سی وسه پل و تمام پلهای صفوی که روی زایندهرود زده شدهاند، در معرض نشست باشند. زیرا حفر مترو زمین را سست کرد و سبب شد نشست زمین خیلی زودتر از آنچه خشکسالی میتواند به پل آسیب بزند، سبب ترک پل شود. مترو اصفهان تا پیش از رسیدن به سی و سه پل، بخشی از چهارباغ را خشک کرد.
همچنین سیوسه پل تنها پلی است که روی بستر سنگی بنا نمیشود و روی بستر شنی و ماسهای ساخته شده است برای همین صفویها زیر پایههای پل را به عمق ۳۰ متر شمع کوبی کردند. در نتیجه حیات این پل به آب بستگی دارد و زمانی که آب به این ملات نمیرسد، پایهها ترک خورده و پل نشست پیدا میکند.
یکی از علل ترکهای امروز سی و سه پل حرکت ماشینهای سنگین روی آن بوده است. البته عبور و مرور ماشینها بر روی این پل بعد از انقلاب متوقف شد.
سیوسه پل در تاریخ ۱۵ دیماه سال ۱۳۱۰ هجری شمسی با شماره ثبت ۱۱۰ در ردیف آثار ملی قرار گرفت.
اصفهان، میدان انقلاب، خیابان چهارباغ عباسی