مسجد جامع فهرج در جنوب شرقی یزد
مسجد جامع فهرج که به مسجد امام حسن (ع) نیز معروف است، از جاذبه‌های روستایی به همین نام است و در ۲۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر یزد جای دارد. این روستا به دلیل آب‌وهوای مناسب و نزدیکی به شهر یزد، بسیار موردتوجه گردشگران قرار دارد و تقریباً هرکسی که از این روستا دیدن کند، از مسجد جامع آن نیز بازدید می‌کند.
فهرست مطالب
معرفی مسجد جامع فهرج
در فرهنگ اسلامی، مساجد از جمله عمارات مقدس و ارزشمندی هستند که معمار و سازندگان آن، در هر دوره زمانی، از حداکثر هنر معماری و طراحی خود استفاده کرده تا بنایی درشان آن، احداث کنند. این مسئله از بدو ظهور اسلام از اهمیت بسیاری برخوردار بوده و می‌توان در آثار برجای‌مانده از قرون مختلف، نمونه‌های تحسین‌برانگیز معماری و طراحی را به خوبی مشاهده کرد. مسجد جامع فهرج یزد، یکی از عمارات تاریخی ایران است که تاریخ نویسان و باستان شناسان قدمت آن را به دوران اولیه اسلام نسبت می‌دهند. در ادامه به بررسی کامل این مسجد می‌پردازیم.
تاریخچه مسجد جامع فهرج
طبق اظهارات و اطلاعات تاریخ‌نویسان و باستان‌شناسان، قدمت روستای فهرج یزد را می‌توان حدود ۵۰۰۰ سال در نظر گرفت. برخی از مورخان و باستان‌شناسان داخلی و خارجی این شهر را یکی از نخستین نقاط سکونت ایرانیان که به پهره شهرت داشته است، می‌دانند. با توجه به تاریخ کهن این منطقه از کشور، حضور آثار و بناهای تاریخی با پیشینه‌ای بیش از ۱۰۰۰ سال، چندان به دور از تصور نخواهد بود. از جمله عمارات مهم و ارزشمند در این سرزمین را مسجد جامع فهرج، آب‌انبار حسینیه و مجموعه تاریخی شهدای فهرج تشکیل می‌دهند که هرکدام با تاریخی جالب و شگفت‌انگیز روزگار گذرانیده و اکنون پس از گذشت چندین قرن از شکل‌گیری آن‌ها، همچنان سرفراز و امیدوار، در انتظار لطف و همیاری بشر، جهت حفظ و جلوگیری از تخریب و نابودی روزها را یکی پس از دیگری سپری می‌کنند.
در مورد تاریخ دقیق احداث مسجد جامع فهرج یزد، اختلاف نظراتی بین تاریخ‌نویسان و باستان‌شناسان داخلی و خارجی وجود دارد. این مسئله به‌گونه‌ای رقم خورده است که به دلیل عقیده برخی از آن‌ها، مبنی بر قدمت این عمارت تاریخی به دوران اوایل ظهور اسلام (قرن اول هجری)، این مسجد را قدیمی‌ترین مسجد ساخته‌شده در ایران می‌پندارند.
مرحوم محمد کریم پیرنیا با در نظر گرفتن آرایه‌های تزئینی و معماری صورت گرفته در این اثر تاریخی، آن را مربوط به قرن اول هجری می‌دانست. البته نباید از این نکته غافل شد که تاریخ دقیق ساخت مسجد اعظم فهرج هیچ‌گاه توسط این استاد بزرگوار اعلام نشده است. ولی با توجه به اظهارات ایشان، قدمت ساخت این عمارت ایران کهن را به قرن اول هجری (هفتم میلادی) نسبت داده‌اند. اما این دیدگاه توسط برخی از مورخان و کارشناسان تاریخی مردود اعلام شد و تاریخ‌های دیگری را از جمله قرن دوم هجری (این تاریخ توسط مهرداد شکوهی اعلام شده است)، اواخر و اوایل قرن چهارم هجری (باربارا فینستر) و چهارم هجری (دهم میلادی، زیپولفی وآلفیری معتقدند که مسجد فهرج در این تاریخ احداث شده است) را به‌عنوان پیشینه ساخت و احداث آن عنوان کردند.
اهمیت این مسجد چگونه کشف‌شده است؟
استاد پیرنیا در مجله باستان‌شناسی و هنر سال ۱۳۴۹ می‌نویسد:
“سال‌ها قبل در راه بازگشت از بافق، مناره گلین فهرج در میان دشت خشک کویر نظرم را به خود جلب کرد و راه خود را گرداندم و برای بازدید از مسجد به داخل روستا رفتم. در پای مناره گروهی از مردم روستا جمع شده بودند و برای ساختن مسجدی تازه بجای مسجد فهرج (که به نظرشان مسجدی کهنه و فرسوده بود)، از من یاری خواستند و من را به درون مسجد بردند. در نخستین نگاه آثار معماری ساسانی را با خشت‌های بزرگ و نمایی از سیمگل داشت، در چشمم جلوه‌گر شد. گچ‌بری‌های درهم و شکنجی (چین و شکن) که از زیر اندود کاه‌گلی خودنمایی می‌کرد، مرا به گمان انداخت که مگر معبد یا کوشکی از دوران ساسانی بوده که بعدها به مسجد تغییر داده‌شده؛ به‌خصوص محراب آن‌که تازه‌ساز بود. بنابراین شروع به عکاسی کرده و آغاز تحقیقی جدی دراین‌باره را در ذهنم اطمینان بخشید و به مردم آن روستا اهمیت این مسجد را توضیح دادم تا از این کار منصرف شوند.”
خالی از لطف نیست که گفته شود مردم خوب آن آبادی نیز در طول سال‌ها قدر و ارزش این بنای زیبا را داشته و از آن حفاظت کرده‌اند.
معماری بنا
در نگاه نخست، مسجد جامع فهرج یزد به دلیل عدم حضور گنبد، کاشی‌کاری‌های تزئینی و کتیبه‌های قرار گرفته بر در و دیوار اکثر مساجد باقیمانده از ایران کهن، شباهتی به مسجد نداشته باشد. ولی سادگی و بی‌آلایشی این بنای تاریخی جلایی ستودنی بر روح و جان آدمی به یادگار خواهد گذاشت که تا مدت‌ها عطر خاطرش در ذهن و تصور باقی خواهد ماند.
معمار و طراح مسجد جامع فهرج یزد، طرح اولیه و اصلی این عمارت را به‌صورت شبستان و رواقی که حیاط مرکزی را در خود احاطه کرده، در نظر گرفته است نقشه مسجد فهرج بسیار ساده‌تر از تاریخانه دامغان بوده و شبستانی با سه دهانه دارد که دهانه میانی بزرگ‌تر از دو دهانه چپ و راست آن است. قوس‌ها همه بیضی‌شکل بوده و کاملاً شبیه به معماری ساسانی آرایه‌های گچ‌بری شکنجی و پیچک‌های آن همانند کاخ کسری در تیسفون است.
سازندگان این مسجد کهن، دو محراب برای این بنای تاریخی در نظر گرفتند. اولین محراب (محراب اصلی)، با استفاده از گچ، عرضی برابر با ۲.۳۲ متر و ارتفاعی حدود ۳.۲۴ متر را در انتهای دهانه مرکزی شبستان و دومین محراب نیز که کوچک‌تر ساخته‌شده است، با فاصله‌ای بسیار کم و در بخش غربی محراب اصلی تعبیه کرده‌اند. همچنین روی اسپر پایین طاق، پنجره‌ای به شکل مستطیل و داخل قابی که به‌صورت چندپره تزئین شده است، روبروی محراب مسجد به چشم می‌خورد.
از مهم‌ترین قسمت مسجد اعظم فهرج یزد، می‌توان به شبستان اشاره کرد که از ارتفاعی بیشتر نسبت به سایر بخش‌های آن، برخوردار است. همچنین به دلیل عریض‌تر بودن قسمت شمالی حیاط در مقایسه با بخش جنوبی، نمی‌توان آن را به‌صورت مربعی کامل و یکدست در نظر گرفت. معمار این اثر تاریخی، برای پوشاندن این بخش عریض که داشتن ارتفاعی کم‌تر نسبت به شبستان از ملزومات طراحی صحیح آن به شمار می‌آید، ۴ دهانه رواق را طراحی و احداث کرده است. درون حیاط مسجد، شبستان از نمایی با ۳ قوس تیزه‌دار ساخته‌شده است که دهانه مرکزی از ۲ دهانه اطراف خود، از عرضی بیشتر برخوردار است. روبروی شبستان نیز یک رواق، متشکل از ۴ دهانه پوشیده شده توسط طاق‌های گنبدی شکل، حضور دارد. از دیگر نکات این بخش از مسجد، عدم تقارن این ۴ دهانه از لحاظ تعداد و شکل با ۳ دهانه دیگر که روبروی آن‌ها قرار گرفته‌اند، است. البته برخی از معماران و کارشناسان آثار تاریخی، این ناهماهنگی را از ملزومات طراحی و معماری صورت گرفته در ساخت این مسجد می‌دانند. جالب است بدانید که شبستان مسجد و دو بخش شرقی و غربی آن‌که در امتداد رواق قرار دارند، توسط طاق‌هایی گهواره‌ای شکل، مستور شده‌اند. سقفی از نیم‌گنبدهایی که طراحان و سازندگان هنرمند و خوش‌ذوق ایران کهن، آن‌ها را با گوشه‌سازی‌های بیضی‌شکل کوچک تزئین کرده‌اند، رواق شمالی را دربرگرفته است.
علاوه بر شبستان ذکرشده می‌توان آثار باقیمانده از شبستان دیگری را که به شکل مستطیل و در بخش جنوب غربی مسجد ساخته‌شده است، یافت. به نظر می‌رسد که معمار و سازندگان این اثر باشکوه ایرانی، آن را جهت استفاده در زمستان تأسیس کرده‌اند. معماران و باستان‌شناسان بر این باورند که این شبستان به دلیل قرار گرفتن در بیرون از محوطه مسجد اولی، تفاوت در سبک پوشش نسبت به شبستان اصلی و همچنین ابعاد خشت‌های به‌کار گرفته‌شده در ساخت، نشان‌دهنده اضافه شدن آن در مدت‌زمانی پس از تأسیس مسجد است. هرچند تاکنون هیچ تاریخ دقیقی در مورد ساخت آن از طرف مورخان و باستان‌شناسان ارائه نشده است، اما بر اساس یکسان بودن اندازه و ابعاد آجرهای خشتی که در احداث این شبستان و مناره‌ی مسجد مورداستفاده قرار گرفته شده است، می‌توان فرضیه ساخت همزمان مناره و شبستان مذکور را درست تلقی کرد.
ورودی‌های مسجد
این مسجد دارای ۳ ورودی مجزا است که یکی از آن‌ها (ورودی فعلی مسجد) در بخش جنوب غربی عمارت و دو ورودی دیگر (در حال حاضر یکی از این ورودی‌ها مسدود است) در قسمت شرقی مسجد قرار گرفته است.
مناره مسجد
مناره‌ای استوانه‌ای شکل در بخش شمال غربی بنا احداث‌شده است که چندین اتاق در مجاورت آن به چشم می‌خورد. معمار بنای تاریخی مسجد جامع فهرج یزد، با استفاده از آجرهای خشتی آن را ساخته و تعدادی پله به‌صورت مارپیچ، برای مناره تعبیه کرده است. پس از طی کردن پلکان مارپیچ، بلافاصله می‌توان وارد رواق مسجد شد.
در مورد قدمت ساخت این مناره نظریات متعددی به ثبت رسیده است که می‌توان به اظهارات مرحوم پیرنیا که آن را الحاقی و متعلق به قرن چهارم یا پنجم هجری دانسته و همچنین مهرداد شکوهی که وی نیز قدمت مناره را به قرن چهارم هجری نسبت می‌دهد، اشاره کرد.
بازدید از مسجد جامع فهرج
در حال حاضر امکان بازدید از این مسجد زیبا و تاریخی و وجود دارد و علاقه‌مندان می‌توانند در ساعاتی که در این مسجد نماز بپا می‌شود، علاوه بر شرکت در نماز جماعت، از زیبایی‌های این مسجد نیز دیدن کنند.
ثبت در آثار ملی ایران
این اثر در تاریخ ۳۰ آذر ۱۳۴۹ با شماره ثبت ۹۰۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
آدرس
جاده یزد به بافق، روستای فهرج
جهت رزرو هتل در یزد کلیک کنید
اطلاعات بیشترخرید بلیط هواپیما از مبدا یزد
اطلاعات بیشترخرید بلیط هواپیما به مقصد یزد
اطلاعات بیشترمشخصات مکان
دوره اثر
قرن اول هجری
ساعات بازدید
زمانی نماز
تاریخ ثبت در آثار ملی ایران
۳۰ آذر ۱۳۴۹
شماره ثبت در آثار ملی ایران
906
آدرس
جاده یزد به بافق، روستای فهرج
موقعیت مکانی
تبلیغات
