قبرستان تخت فولاد در جنوب اصفهان

قبرستان تخت فولاد که قدیمی‌ترین گورستان ایران محسوب می‌شود، در جنوب شهر اصفهان جای دارد. این مکان امروزه به مکان گردشگری تبدیل‌شده است و بسیاری از گردشگران از آن بازدید می‌کنند.

معرفی قبرستان تخت فولاد اصفهان

تخت فولاد بیانگر هویت تاریخی و مذهبی اصفهان است و در خود آثار تاریخی اسلامی مانند حجاری، خطاطی، معماری و … را جای‌داده است.

این مجموعه در بخش جنوب شرق اصفهان واقع‌شده که آرامگاه و مزار بسیاری از بزرگان را در خود دارد. می‌توان گفت علاوه بر گورستان بقیع در مدینه و گورستان وادی‌السلام در نجف، تخت فولاد اصفهان نیز در زمره مقدس‌ترین گورستان‌های جهان اسلام است.

تاریخچه قبرستان تخت فولاد اصفهان

زمان پیدایش این قبرستان چندان روشن نیست، لیکن وجود آثاری چند قدمت آن را به دوران قبل از اسلام می‌رساند. از جمله قبر یوشع نبی در تکیه «لسان‌الارض» (اکنون در گلستان شهدا) از پیامبران بنی‌اسرائیل در این قبرستان واقع است.

بر اساس روایت شاردون در دوره دیلمیان، یکی از سرداران نظامی به نام «پولاد بازو» در این محل قصر کوچکی داشته است و تخته‌سنگی سکو مانند را برای نشستن و تماشای رقابت کشتی‌گیران ساخته بود. همچنین سنگ قبری از عارف قرن پنجم به نام «بابا فولاد حلوایی» در این قبرستان قرار دارد. مشخص نیست که آیا کنیه او برگرفته از اسم این مکان است یا بالعکس.

تا پیش از صفویان و بعدازآن نیز این مکان، محلی برای تجمع دراویش بوده و خانقاهی هم در آن احداث کرده بودند که با نام آرامگاه بابا رکن‌الدین شناخته می‌شود.

در زمان صفویه در کنار این قبرستان کاروانسرایی احداث شد که آخرین منزلگاه کاروان‌هایی بوده که از جنوب وارد اصفهان می‌شده‌اند و هنوز آثاری از آن پابرجاست.

در دوران صفویه این قبرستان یک گورستان اختصاصی تلقی می‌شده و تنها بزرگان مملکتی در آن به خاک سپرده می‌شدند. در زمان شاه سلیمان صفوی، محدوده گورستان تخت فولاد به حداکثر وسعت خود رسید، به‌طوری‌که گفته می‌شود در این زمان ۴۰۰ تکیه و خانقاه وجود داشته است. از اواخر دوره صفوی به‌خصوص زمان شاه سلطان‌حسین، تخریب تکایای تخت فولاد آغاز شد. ملأ محمدباقر مجلسی که از علمای بزرگ اواخر عهد شاه‌سلیمان و اوایل سلطنت شاه سلطان‌حسین بود، حکم اخراج اهل تصوف از اصفهان و تخریب تکایای آن‌ها در تخت فولاد را داد.

پس‌ازاین دوره، سرانجام به قبرستان همگانی شهر تبدیل گشت. تخت فولاد در عصر قاجار هم به‌رغم توجه ویژه فتحعلی شاه بدان و ساخت تکیه مادر شاهزاده در آن، بیشتر تخریب شد. اوج این تخریب‌ها در عهد حکومت ظل‌السلطان فرزند ناصرالدین‌شاه بر اصفهان رخ داد و وی بسیاری از بناهای صفوی تخت فولاد را به‌عمد تخریب کرد. در سال ۱۳۶۳ دفن اموات –به‌غیراز شهدای جنگ ایران و عراق– در این قبرستان متوقف و به قبرستان جدید شهر به نام باغ رضوان منتقل گردید.

در ادامه به بررسی دقیق‌تر و تفصیلی‌تر تاریخچه این قبرستان در دوره‌های مختلف پرداخته می‌شود.

پیش از اسلام

قرن‌ها قبل از اسلام، زمانی که بخت‌النصر، قوم یهود را از فلسطین کوچانیده و به آزار و اذیت آنها پرداخته بود، کوروش پادشاه هخامنشی ایران، یهودیان را از اسارت بابل نجات داد و آنها را به ایران کوچ داد و تعدادی از آنها را در اصفهان ساکن گردانید. این یهودیان برای خود، شهری به نام «یهودیه» احداث کردند که در محل «جوباره» فعلی اصفهان واقع بوده است و هنوز تعدادی از آنها در این منطقه زندگی می‌کنند. چنان‌که گفته می‌شود دو تن از پیامبران و پیشوایان مذهبی آنان به نام‌های «شعیا» و «یوشع» در اصفهان از دنیا رفته و به خاک سپرده شدند.

پس از اسلام

اصفهان تا اوایل سده چهارم هجری تحت سلطه خلفای عباسی بوده تا آنکه «مرداویج زیاری» از حکمرانان آل‌زیار در سال ۳۱۶ هجری قمری آن‌را فتح می‌نماید. وی در راستای زنده کردن آیین‌های ایران باستان، در هنگام جشن سده (دهم بهمن‌ماه) آتش‌بازی و جشن بزرگی را در زمین‌های میان زاینده‌رود و هزاردره که اراضی تخت فولاد و لسان‌الارض را در میان می‌گیرد، بر پا می‌نماید. بر طبق این مطلب، به گمان قوی، تخت فولاد در آن زمان زمین لم‌یزرعی بیش نبوده است.

از قرن اول تا سوم هجری آثاری در تخت فولاد به‌دست نیامده است، اما از قرن چهارم به بعد شواهدی بر تاریخ تخت فولاد موجود است. همچنین سنگ قبوری نیز متعلق به قرون چهارم و پنجم هجری در این منطقه توسط سازمان میراث فرهنگی یافت شده است.

دوره صفویه

دوره صفویه را می‌توان اوج شهرت و اعتبار تخت فولاد دانست.

احداث مصلای بزرگ شهر و بنای عظیم و زیبای مقبره بابا رکن‌الدین، این گورستان را در کانون توجه امرا و علما و مردم قرار دارد و روزبه‌روز بر آبادانی آن افزوده شد. هرچند اصفهان در دوره صفویه به‌استثنای امامزاده‌ها و مقابر خصوصی، دارای دوازده گورستان بزرگ بود، لیکن گورستان بابا رکن‌الدین با دفن علمای بزرگی چون میرفندرسکی و غیره، اهمیت ویژه‌ای یافت.

دوره افشاریه و زندیه

با سقوط دولت صفویه و بی‌توجهی‌های دولت‌های افشاریه و زندیه به اصفهان، سبب شد که ابنیه موجود در تخت فولاد در معرض انهدام قرار گیرند.

در دوره افشاریه و زندیه بنای مهمی در تخت فولاد ایجاد نشد، باغ‌های دیدنی آن رو به نابودی گذاشت و بر سر مزار علمای بزرگی چون «بهاءالدین محمد اصفهانی فاضل هندی» و «ملأ محمد اسماعیل خواجویی» بنایی احداث نگردید. تنها یادگار این دوره چند بقعه و چهارطاقی کوچکی بود که از آن جمله می‌توان به «بقعه فیض» اشاره کرد.

دوره قاجار

با به سلطنت رسیدن فتحعلی شاه قاجار و انتخاب «محمدحسین خان صدر اصفهانی» ابتدا به سمت حاکم اصفهان و سپس به سمت صدراعظم فتحعلی شاه، تخت فولاد رونقی دوباره گرفت.

در زمان سلطنت محمدشاه و ناصرالدین‌شاه قاجار که در اغلب آن «ظل السطان» فرزند ناصرالدین‌شاه حکمران اصفهان بود، بسیاری از بناهای صفوی تخت فولاد به‌عمد تخریب‌شده و از بین رفت. در این زمان تکایای بسیاری نیز ساخته شد که اغلب آنها به خاطر مقبره علمای معروف و مجتهدین بزرگ شهر اصفهان بود.

از جمله تکایای مهم و قابل‌ذکر «تکیه حاج محمدجعفر آباده‌ای»، «تکیه شهشهانی» و «تکیه آقا سید محمد ترک (جهانگیرخان قشقایی)» هستند.

دوره پهلوی

در دوران پهلوی تکایایی در تخت فولاد و به‌دست خیرین آن روزگار بنا شد که اغلب بر سر مزار علما و بزرگان آن بقعه‌ای احداث‌شده بود.

در اواخر حکومت پهلوی، ظرفیت گورستان تخت فولاد تکمیل‌شده و جایی برای دفن اموات جدید و جوابگویی به نیاز شهر پرجمعیت اصفهان وجود نداشت. همچنین در دوره سلطنت رضاشاه دفن اموات در قبرستان‌های شهر ممنوع شد و کلیه قبرستان‌های داخل شهر تسطیح و تخریب‌شده و تخت فولاد به‌عنوان تنها گورستان شهر مورداستفاده قرار گرفت. بسیاری از تکایا مملو از قبور شد و زمین‌های کشاورزی و بایر نیز به گورستان و تکیه تبدیل شد.

دوره معاصر

همزمان با انقلاب اسلامی و مدتی پس از آن، جنوب تکیه لسان‌الارض به نام «تکیه شهدا» نامیده شد. با شروع جنگ ایران و عراق در سال ۱۳۵۹ هجری شمسی و افزایش تعداد شهدا، تکایای مجاور همچون «لسان‌الارض»، «کوهی»، «بروجنی‌ها» و «ملک» تجمیع شده و توسعه یافت و به تکیه شهدا ملحق گردید.

از طرف دیگر پس از احداث گورستان جدید باغ رضوان در شرق شهر اصفهان و در نزدیکی روستای «گورت» در مسیر جاده اصفهان – یزد، دفن اموات در تخت فولاد به‌طورکلی ممنوع شد و فقط شهدا در تکیه شهدای تخت فولاد به خاک سپرده شدند.

وجه تسمیه قبرستان تخت فولاد اصفهان

گورستان تخت فولاد در طول تاریخ به نام‌های «لسان‌الارض»، «بابارکن‌الدین» و «تخت فولاد» شهرت داشته که برای هرکدام از این اسامی وجوهی ذکرشده است.

۱– لسان‌الارض (زبان زمین): هنگامی‌که خداوند به زمین و آسمان گفت: «به میل یا به کراهت بیایید»، زمین اصفهان اجابت کرد و بدین‌سان بخشی از زمین اصفهان «لسان‌الارض» نام گرفت. همچنین گویند حضرت امام حسن مجتبی (ع) هنگامی‌که در مسیر فتح گرگان یا برای جهاد به‌طرف قزوین از اصفهان عبور می‌کرده و در این زمین نماز خوانده‌اند، این زمین با ایشان تکلم کرده است.

۲– مزار بابا رکن‌الدین: بابا رکن‌الدین، عارف و صوفی عالی‌قدر سده هشتم هجری قمری است. پس از دفن وی در ساحل جنوبی زاینده‌رود که در مسیر جاده شیراز قرار داشت، آن قسمت از سرزمین‌های مجاور آرامگاه بابا رکن‌الدین به «مزار بابا رکن‌الدین» شهرت یافت. ظاهراً از زمان دفن وی تا اواخر دوران صفویه به تخت فولاد «مزار بابا رکن‌الدین» می‌گفته‌اند.

در پی این نام‌گذاری، پل خواجو نیز به نام «پل بابا رکن‌الدین» معروف گشته و خیابان امروزی فیض که راه قدیم شیراز بوده نیز ظاهراً به این نام موسوم بوده است.

۳– تخت فولاد: گویند حضرت امام حسن (ع) در اصفهان برای بی‌اثر کردن جادوی یهود در این ناحیه، تختی از فولاد ساخته و در آن منزل کردند. همچنین «پولاد» نام یکی از دلاوران و سرداران دیالمه بوده است که از سنگ‌های مفروشی در وسط خیابان میان پل خواجو و دروازه قبرستان، محلی تخت‌مانند برای خود ساخته و بر آن می‌نشسته و کشتی‌گیران و پهلوانان برابر او بر زمین مسطحی به کشتی می‌پرداختند و ازاین‌رو، این محدوده به نام «تخت فولاد» معروف گشته است.

علاوه بر این، گویند که بابا فولاد حلوایی، پسر استاد شجاع (متوفی ۹۵۹ ه‍جری قمری) یکی از عرفا و صوفیه است که عده‌ای معتقدند تختگاه او در این زمین بوده است و به این جهت ابتدا به منطقه کوچکی که آرامگاه بابافولاد بود «تختگاه بابا فولاد» اطلاق می‌شد و از نیمه دوم قرن یازدهم هجری نام «تخت فولاد» به‌جای مزار بابا رکن‌الدین شایع شد و رواج یافت. او ظاهراً از جوانمردان روزگار خویش بوده و عوام، تخت فولاد وی را از اولیا می‌شناسند و از او کرامت‌ها حکایت می‌کنند. سنگ گور وی هم‌اکنون در صحن مرکز تلفن تخت فولاد موجود است.

افراد مشهور تدفین شده در این قبرستان

در زیر به معرفی افراد مشهوری که مقابر آن‌ها در این گورستان، جای گرفته شده است، پرداخته می‌شود.

۱– میرفندرسکی؛ حکیم و دانشمند دوره صفوی در تکیه میرفندرسکی.

۲– بابا رکن‌الدین عارف مشهور قرن هشتم هجری قمری، متوفی به سال ۷۶۹ هجری قمری. آرامگاه او از مقبره‌های مهم و قدیمی تخت فولاد است که دارای گنبدی هرمی‌شکل به رنگ آبی می‌باشد. آرامگاه وی در دوره پادشاهی شاه‌عباس یکم به‌طور کامل بازسازی شده است.

۳– آیت‌الله محمدتقی رازی؛ از فقهای برجسته دوره قاجار معروف به صاحب حاشیه، صاحب کتاب اصولی هدایه المسترشدین و مدفون در تکیه مادر شاهزاده.

۴– میرزا جهانگیرخان قشقایی؛ از فقهای برجسته دوره قاجار مدفون در تکیه ابوالمعالی کلباسی.

آثار هنری موجود در تخت فولاد اصفهان

تخت فولاد گنجینه‌ای است از آثار مختلف هنری، از جمله معماری، گچ‌بری، کاشی‌کاری، خوش‌نویسی، حجاری، شعر و ماده تاریخ، نگارگری، طراحی و نقاشی از دوره‌های مختلف در اصفهان.

معماری و کاشی‌کاری

از معماری و کاشی‌کاری های معروف این قبرستان می‌توان به: بقعه آقا حسین خوانساری، آرامگاه محمدکاظم واله، آرامگاه میرزا رفیعای نائینی، مسجد و مدرسه رکن‌الملک و تکایای حاج محمدجعفر آباده‌ای، بابا رکن‌الدین و میرفندرسکی اشاره کرد.

خوش‌نویسی

از خوشنویسی‌های معروف این قبرستان می‌توان به سنگ مزار واله، شاعر و خطاط، به خط تعلیق خودش، سنگ‌نوشته قبر مادر شاهزاده به خط محمدباقر اصفهانی (سمسوری)، کتیبه خط میرعماد حسنی در تکیه میرفندرسکی، سنگ‌نوشته ماده تاریخ مسجد مصلا به خط میرزا عبدالرحیم افسر، کتیبه سردر تکیه حاج محمدجعفر آباده‌ای به خط میرزا فتح اللّه خان جلالی، و کتیبه‌های بقاع و تکایای بابا رکن‌الدین، میرزا رفیعا، شهشهانی و مسجد رکن‌الملک اشاره کرد.

شعر

اشعار شعرایی نظیر واله، محمد طلعت اصفهانی، سلیمان خان شیرازی (رکن الملک)، طغرل، مانی، ملامحمدحسین ضیاء اصفهانی از جمله آثار هنری موجود در تخت فولاد است.

نقاشی

از جمله آثار نقاشی قدیمی در این گورستان؛ تصویری از شیخ بهایی و میرفندرسکی اثر سیدحسین، در حجره آرامگاه سران بختیاری و دو تصویر از رکن‌الملک بر کاشی مجاور آرامگاه وی در مسجد رکن‌الملک است.

سنگ‌تراشی

از نمونه‌های کم‌نظیر هنر سنگ‌تراشی در تخت فولاد می‌توان به سنگ‌قبر آقامحمد بیدآبادی از استاد محمدعلی و سنگ‌قبر شیخ محمدتقی نجفی اصفهانی، صاحب هدایه المسترشدین، از استاد محمدرضا، پسر استاد محمدعلی و سنگ‌قبر حسینقلی خان ایلخان بختیاری در تکیه میر و کتیبه حجاری‌شده سردر مسجد مصلای تخت فولاد اشاره کرد.

سایر هنرها

نگارگری، طراحی و نقش‌اندازی قبور بزرگان و دیگر قبور گورستان، که برخی نشان‌دهنده شغل متوفی است، و نیز خطوط نوشته‌شده بر صدها سنگ‌قبر، از آثار ارزشمند این گورستان در دوره‌های مختلف است.

اهمیت و وضعیت قبرستان

قبرستان تخت فولاد به‌طور یکجا و پس‌ازآن، اجزای آن یک‌به‌یک در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است. در میان هر یک از قطعه‌های تخته فولاد، آرامگاه یک یا چند تن از مشاهیر نامدار قرار دارد و آن قطعه به‌عنوان تکیه و به نام آن فرد نامیده می‌شود. مکان‌های مهم و تاریخی ثبت‌شده ملی تخت فولاد عبارتنداز:

در سال ۱۳۶۳ این گورستان متروک اعلام شد.

همچنین از عناصر معماری وابسته به تخت فولاد مانند مسجدها، کاروانسراها، آب‌انبارها جز اندک شمار، چیزی باقی نمانده است. دو مصلا در بخش جنوب غربی تخت فولاد وجود داشته است که از آثار دوره صفوی بودند؛ که یکی از آن‌ها در سال ۱۳۰۰ قمری به دستور حاج محمدتقی نقشینه مرمت‌شده بود؛ لیکن هر دو مصلا در سال‌های اخیر تخریب و به‌جای آن‌ها مصلای بزرگ جدید شهر اصفهان احداث شده است.

جز مسجد رکن‌الملک، مساجد دیگری هم در این گورستان وجود داشته‌اند که در سی سال اخیر همگی تخریب‌شده‌اند، از جمله مسجد تکیه خوانساری از دوره صفوی و مسجد تکیه آقا مجلس از آثار دوره قاجار. همچنین آب‌انبارهای تکیه کازرونی، آقامجلس، بابا رکن‌الدین، چهارسوقی، و شهشهانی ازجمله آب‌انبارهای ویران‌شده این مجموعه به‌حساب می‌آیند.

از آخرین وقایع تاریخی معاصر اصفهان و مجموعه تخت فولاد می‌توان به تخریب حسینیه و مقبره درویش ناصرعلی، معروف به تکیه ایزد گشسب، از مشایخ دراویش منسوب به دراویش گنابادی در ۱۳۸۷ اشاره نمود.

ثبت در آثار ملی ایران

گورستان تاریخی تخت فولاد اصفهان در تاریخ ۲۶ خردادماه سال ۱۳۷۵ هجری شمسی با شماره ثبت ۱۷۳۵ در ردیف آثار ملی قرار گرفت.

آدرس گورستان تخت فولاد اصفهان

اصفهان، خیابان مصلی