بقعه سید رکن‌الدین در محله لب خندق یزد

تاریخچه بقعه سید رکن‌الدین یزد

سید رکن‌الدین ابوالمکارم محمد قاضی حسینی یزدی، فرزند قوام‌الدین محمد بن نظام از سادات شهر یزد، به شمار می‌آید. این عالم بزرگ در زمان حکومت ابوسعید بهادرخان زندگی کرده و از بزرگان و حاکمان آن دوران محسوب می‌شود. وی در زمان حیات خود، ابتدا نقابت سادات شهرهایی همچون اصفهان، نائین و یزد را بر عهده داشت و سپس به‌عنوان قاضی‌القضات شهر یزد منصوب می‌شود.

بنا بر نوشته‌های تاریخی وی در سال ۷۳۲ هجری قمری از دنیا رفت و در مدرسه رکنیه به خاک سپرده شد. البته این بنای تاریخی بخش کوچکی از یک مجموعه بسیار وسیع است، که شامل مدرسه، رصدخانه، کتابخانه، مسجد، بیت‌الادویه، دارالشفا و خانقاه بوده که امروزه از این مدرسه قسمت‌های کمی برجای‌مانده و به نام بقعه سید رکن‌الدین شناخته می‌شود. با توجه به نوشته‌هایی که در کتب تاریخی استان یزد وجود دارد، به نظر می‌رسد ساخت این بنای تاریخی در سال ۵۲۷ هجری قمری به‌پایان رسیده و پس از گذشت قرن‌ها از ساخت آن، با تغییراتی که به‌مرور زمان در آن اتفاق افتاده است، امروزه و به این شکل، باقی‌مانده است.

معماری بقعه سید رکن‌الدین

نقشه عمارت برجای‌مانده از بنای اولیه، از مربعی به طول ضلع داخلی آن‌که حدود ۸۶ متر و ۱۱ سانتی‌متر و ضلع خارجی آن ۶۰ متر و ۱۴ سانتی‌متر و ضخامتی برابر با ۴۰ متر و ۱۰ سانتی‌متر برآورد شده است. این بنا یک در ورودی دارد و بالای بقعه گنبدی زیبا و منحصر به فرد بر گردنی استوانه‌ای و بسیار بلند، قرارگرفته است که شامل میان‌سرا، ایوان و فضای زیر گنبد است.

معماران و طراحان سازنده این بنای تاریخی، درون میان‌سرا را بدون غرفه و هرگونه ساختارهای معماری بناکرده‌اند. درواقع می‌توان بیان کرد که داخل میان‌سرای این عمارت کهن، از سادگی چشمگیر و ظریفی برخوردار است.

در طرفین دیوارهای خارجی ایوان بقعه، را با تنوع جالبی از کاشی‌های مسدس پوشانده‌اند. البته این کاشی‌کاری‌ها در سال‌های اخیر توسط مرمت گران و معماران کشور، موردترمیم و بازسازی قرارگرفته است. همچنین این بنا دارای ایوان سقفی با تاق‌های گهواره‌ای است، که انتهای آن را با نورگیری شبکه‌ای تعبیه کرده‌اند که در مرکز قرارگرفته است و بر روی آن نقوشی قرار دارد که به‌وسیله‌ی گچ‌بری‌هایی زیبا و چشم‌نواز تزئین شده‌اند.

گنبد بقعه سید رکن‌الدین

گنبد بقعه، از دو پوسته پیوسته و به شکل شبدری کند است که با تنوع جالبی از کاشی‌های معرق به رنگ لاجوردی، آبی فیروزه‌ای و رنگ سفید تزئین شده است. معماران سازنده بقعه سید رکن‌الدین نیز در بخش زیر گنبد، پلانی چهارضلعی را تعبیه کرده‌اند.

از نکات جالب و زیبای طراحی و معماری به‌کاررفته در این اثر تاریخی می‌توان به گوشه‌سازی‌های متعدد آن اشاره کرد که آن را از هشت‌ضلعی به شانزده ضلعی تبدیل کرده است. در چهار قسمت کمر گنبد، نورگیرهایی به شکل مشبک از جنس آجر قرارگرفته‌اند که از دیگر نکات جالب معماری ایرانی در سایر بناهای ایران کهن به شمار می‌آید.

بقعه سید رکن‌الدین ازجمله بناهای دوران آل مظفر بوده و همانند تمامی عمارات ساخته‌شده در آن دوران، ابتدا به‌صورت سفت‌کاری و پس‌ازآن به‌وسیله تزئینات گچ و نقاشی، از نمایی زیبا و شگفت‌انگیز برخوردار شده است. آرایه‌های معماری بسیاری بر این اثر باستانی ایرانی قرارگرفته است که به‌عنوان نمونه می‌توان به آرایه‌های گچی برجسته، گچی قالبی، گچی فتیله‌ای، طلاکاری، کاشی‌کاری، کتیبه نقاشی و نقاشی‌های تزئینی، اشاره کرد.

نقاشی‌های تزیینی سقف گنبد

نقاشی‌هایی که به‌صورت تزئینی بر سقف صورت گرفته‌شده است، از تصاویر هندسی و گیاهی (اسلیمی) تشکیل‌شده است. به بیانی ساده‌تر می‌توان این‌گونه بیان کرد که طراح و هنرمند سازنده عمارت سید رکن‌الدین، برای انجام نقاشی‌های تزئینی ابتدا با تقسیم‌بندی‌های اولیه به‌وسیله ایجاد خراشی بسیار ظریف، طرح اولیه را به‌صورت قلم‌گیری تک‌رنگ انجام داده و پس‌ازآن به رنگ کردن آن‌ها پرداخته است. البته پس از به‌پایان رسیدن مراحل رنگ گذاری، نقش‌های ایجادشده مجدداً قلم‌گیری نشده‌اند. در برخی نقاط تصاویر خراش اندازی نشده و قرص کردن آن‌ها با تک‌رنگ مشکی صورت گرفته است.

معماران سازنده این بنای باشکوه تاریخی، در مرکز سقف، شمس‌های قرار داده‌اند که به ۲۴ قسمت مساوی تقسیم‌بندی شده است. خطوط اصلی این شمسه با طلا و بین آن با شش رنگ و هر رنگ با سه تونالیته مختلف کارشده است. رنگ‌های استفاده‌شده از بخش مرکزی شمسه به بیرون به ترتیب از رنگ‌های آبی، قهوه‌ای تیره، سبز روشن، قهوه‌ای روشن، سبز تیره و قهوه‌ای تیره است که با سه رنگ مشکی، قهوه‌ای و قرمز قلمکاری بر آن‌ها صورت گرفته است.

در بخش پایانی شمسه، تزئیناتی به شکل نیم‌دایره‌های به هم چسبیده و به سه رنگ، حاشیه کاری شده است که در قسمت‌هایی از آن، رنگ‌ها را روی‌هم کارکرده‌اند. به‌عنوان نمونه می‌توان به بخش انتهایی که به رنگ آبی کارشده است را با رنگ قرمز قلم‌گیری کرده‌اند. البته در بخش زیادی این رنگ با ریزش روبرو شده و رنگ سفید زمینه به چشم می‌خورد. در بخش مرکزی سقف گنبد، دایره‌هایی با یک شعاع به‌صورت شیار نازکی روی سطح کارشده است که این نقوش در یک راستا قرارگرفته است. در بخش پایانی شمسه، تصاویر اسلیمی اجراشده که از طرح برگردان برخوردار بوده و ۱۲ مرتبه تکرار شده است.

کاشی کاری‌های صورت گرفته در این بنا

طراحان و معماران سازنده بقعه سید رکن‌الدین یزد، در چهار قسمت از این بنا، از کاشی‌کاری استفاده کرده‌اند.

گنبد بقعه، ازجمله بخش‌هایی است که از کاشی‌کاری پوشیده شده است؛ البته به نظر می‌رسد که در قرون مختلف مورد مرمت و بازسازی قرارگرفته و احتمالاً قسمت اصلی آن، از بین رفته است. در ازاره ایوان قطعاتی از کاشی زرین‌فام برجای‌مانده است و مسئولان باستان‌شناسی برای جلوگیری از تخریب بیشتر، پوششی را بر آن تعبیه کرده‌اند. هنرمندان کاشی‌کار کشور، نمای بیرونی ایوان را نیز که در طی چند دهه گذشته به این اثر کهن اضافه‌شده است، به‌وسیله کاشی‌کاری تزئین کرده‌اند.

در قسمت‌های داخلی بقعه، در نقاطی از ازاره کاشی‌کاری به‌صورت کاشی‌های تک‌رنگ انجام‌شده است که البته بخش وسیعی از آن ترمیمی است. جنس کاشی‌هایی که در گنبد و ازاره مورداستفاده قرارگرفته است گلی و بدنه کاشی‌های زرین‌فام که در ازاره ایوان کارشده است، از سنگ است.

طلاکاری‌های بنا

دوران گذشته برای پاسداشت مقام شخص یا ابراز بزرگی و عظمت جایگاه دینی و علمی فرد موردنظر، در بقعه یا آرامگاه وی از طلاکاری استفاده می‌شده است. عملی که امروزه نیز شاهد انجام آن در حرم‌های مطهر امامان و اهل‌بیت ایشان هستیم.

در بقعه سید رکن‌الدین محمد قاضی نیز، تمامی کتیبه‌ها و تصاویری که با روش‌های خاص گچ‌بری فتیله‌ای و قالبی صورت گرفته است، با طلاکاری پوشیده شده‌اند. اما متأسفانه به دلیل تخریب فراوان که براثر گذشت زمان طولانی از ساخت آن انجام‌شده است، امروزه بخش اندکی از طلاکاری‌ها باقی‌مانده است. در شمسه مرکزی سقف گنبد، تصاویر اسلیمی اطراف آن، نقوش اسلیمی بالای کتیبه گری و گنبد و همچنین داخل فیل پوش‌ها، این تکنیک زیبا به چشم می‌خورد.

کتیبه‌های نقاشی در بقعه سید رکن‌الدین

به نظر می‌رسد روش‌های اجرای کتیبه‌های نقاشی در بنای تاریخی سید رکن‌الدین، نمونه‌ای از نقاشی‌های تزئینی است. به‌گونه‌ای که پس از اتمام لایه آستر که از کاه‌گل است، لایه بستر گچی به‌صورت هنرمندانه و تحسین‌برانگیزی توسط هنرمندان دوران ایران باستان، صورت گرفته است. سپس به‌وسیله صمغ‌های گیاهی بوم سازی شده و با ایجاد کردن خراش، تقسیم‌بندی‌ها انجام‌شده‌اند.

یکی دیگر از نکاتی که در این بنا به چشم می‌خورد، هنرمندی خطاطانی است که به نمایش و ارائه هنر و استادی خود پرداخته‌اند. آن‌ها در برخی از قسمت‌ها بدون بهره‌گیری از پیش‌طرح، مستقیماً به‌وسیله قلم مو و رنگ، کتیبه را بر سطح دیوار نوشته‌اند. هرچند در برخی از آن‌ها، کتیبه ابتدا روی کاغذ نوشته‌شده و با استفاده از تکنیک گرته‌زنی روی سطح دیوار انتقال‌یافته‌اند و در پایان با کمک قلم‌مو و رنگ مشکی، طرح و نقش موردنظر قرص شده و پس‌ازآن رنگ‌آمیزی صورت گرفته است. البته در تعدادی از بخش‌ها طراحان و خطاطان، با کمک خط‌کش، کتیبه را مستقیماً روی سطح دیوار طراحی کرده و سپس به رنگ‌آمیزی آن، اقدام کرده‌اند.

از دیگر نکاتی که در مورد کتیبه‌های این بنای عظیم تاریخی وجود دارد، آیات قرآنی است که در بیشتر آن‌ها دیده می‌شود. کتیبه‌هایی که بر آن، یک آیه یا چند کلمه از یک آیه و حتی در برخی موارد چند آیه از یک سوره نوشته‌شده است. به نظر می‌رسد، خطاطان آیات قرآن بر آثار تاریخی به‌جای مانده، معمولاً هدف خاصی را از نوشتن آن‌ها دنبال می‌کردند. در بعقه سید رکن‌الدین نیز در بخش‌هایی مانند سقف گنبد، ۱۲ ترنج لاجوردی در اطراف شمسه مرکزی کارشده است و خطاط یک در میان، داخل آن‌ها را با خط ثلث، سوره التین و به خط کوفی سوره اخلاص را نوشته‌اند. همچنین در گریو گنبد، سوره مبارکه الفتح تا پایان آیه پنجم به‌صورت خط کوفی، اجراشده است.

در ۱۶ مقرنسی که زیر گوشواره‌ها وجود دارد، عباراتی مانند: “القدره الله، الحکمه الله، السلطان الله، الحمدالله، القضا الله، الکرم الله، المنیه الله، العزه الله، الشکر الله و الملک الله” حک‌شده است، که متأسفانه امروزه برخی از آن‌ها قابل‌خواندن نیست.

آیه “فسیکفیکهم الله و هو السمیع العلیم” که متشکل از بزرگ‌ترین کلمه قرآن است، به خط کوفی در بخش‌هایی از این بنای تاریخی نوشته‌شده است، که می‌توان به داخل چهار گوشواره و چهارطاق نمای محرابی شکل که در بین چهار فیل پوش قرارگرفته است، اشاره کرد. همچنین این آیه به‌صورت قرینه و به تعداد دو مرتبه درون هر فیل پوش نوشته‌شده است. داخل فیل پوش‌ها هشت مثل وجود دارد که در حاشیه این هشت مثلث، عبارت “الملک الله” به خط کوفی و مکرر، به چشم می‌خورد. پائین گوشواره‌ها کتبیه‌ای قرار دارد که سوره یس تا پایان آیه ۱۳ و با خط ثلث، خودنمایی می‌کند. همچنین در بخش بالایی همین کتیبه، آیاتی از قرآن با خط کوفی مشاهده می‌شود؛ اما متأسفانه به دلیل سائیدگی و ریختگی، امکان خواندن آن‌ها وجود ندارد.

علاوه بر نقاطی که اشاره شد، در چهار ضلع این عمارت باشکوه باستانی، عبارت‌هایی مانند “سبحان‌الله، لا اله الی الله، الحمدالله و الله‌اکبر” به خط کوفی و به‌صورت دو رویه حک‌شده است. کنار دیواره سمت راست محراب نیز سوره فتح، به خط ثلث مکتوب شده است که در اضلاع دیگر عمارت نیز ادامه یافته است.

آرایه‌های گچی قالبی ایجادشده بر بقعه سید رکن‌الدین

با توجه به مطالعات انجام‌شده بر معماری بقعه سید رکن‌الدین این مهم حاصل شد که استادکاران سنتی این عمارت کهن، در به‌کار بردن آرایه‌های گچی، بیشتر از تکنیک گچی قالبی بهره برده‌اند. بدین معنا که به کمک قالب، ملاط گچ را به‌صورت‌های دلخواه و بر اساس سلیقه خود، به سه روش شکل دادند.

در اولین روش، تکه‌های گچی قالبی را ساخته و پس‌ازآن، روی سطح دیوار به کمک چسب طبیعی نصب‌کرده‌اند. آن‌ها حجم‌های گچی را در ۳ حالت و اندازه مختلف، به شکل گل‌میخ تهیه‌کرده و در بخش‌های مختلفی کارشده است.

در دومین روش، آرایه‌های گچی قالبی به‌صورت نیم‌کره‌های گچی شبکه‌ای ساخته‌شده و پس از خشک شدن، توسط گچ تیز به سطح دیوار نصب‌شده است. این قطعات گچی نیز در دو اندازه ساخته‌شده است که بیشتر در بخش محراب بقعه، وجود دارد.

در آخرین روش، آرایه گچی قالبی که به‌عنوان اصلی‌ترین تکنیک نیز مشهور است، در قسمت‌های مختلفی از بنا و به‌صورت بسیار وسیع، صورت گرفته است که هنرمندان استادکار ایران باستان، بعد از ریختن گچ درون قالب و یکسان نمودن آن، قالب ملاط گچ را روی سطح دیوار قرار داده و در این حالت، گچ تزئینی بر سطح موردنظر منتقل‌شده و در مکان جدید شروع به گرفتن می‌کند.

آرایه‌های گچی فتیله‌ای

از دیگر سبک‌های استفاده‌شده در این بنا، سبک آرایه گچی فتیله‌ای نام دارد. در این سبک پس از آماده کردن لایه بستر و بوم‌سازی، طرح موردنظر را روی سطح کار منتقل می‌کنند؛ معمولاً این طرح‌ها یا متشکل از نقوش تزئینی بوده یا به‌صورت کتیبه و به رنگ قرمز، کارشده است. نکته قابل‌توجهی که در این روش وجود دارد، استحکام آن نسبت به دیگر آرایه‌های گچی معرفی‌شده است و آسیب کم‌تری به این نوع تکنیک وارد می‌شود.

در نقاط مختلف بنای تاریخی بقعه سید رکن‌الدین یزد، برای پیاده‌سازی تصاویر تزئینی و انواع کتیبه‌ها از روش آرایه‌ای فتیله‌ای بهره برده‌اند؛ که می‌توان به بخش بالایی هر محراب نما در بخش‌های جنوب غربی و شمال شرقی بقعه اشاره کرد که داخل هرکدام، عبارت “توکل علی خالقی” به‌صورت دو رویه و به خط ثلث کارشده است.

همچنین در اطراف محراب، کتیبه‌ای قرارگرفته است که با سبک گچ‌بری فتیله‌ای و به خط ثلث، آیاتی از قرآن به‌صورت دورویه یعنی سروته، حک‌شده است. از این آیات قرآنی می‌توان به سوره‌ی الانسان اشاره کرد که تا پایان آیه ۱۸ این سوره‌ی مبارک، نوشته‌شده است.

کتبیه دیگری به نام کتبیه مادر و بچه در بالای نغول‌های دیوارها با تکنیک نقاشی و گچ‌بری کارشده است که هنرمندان این بنای زیبا و شگفت‌انگیز تاریخی، برای گچ‌بری این کتیبه، از روش فتیله‌ای بهره برده‌اند.

سرانجام تصاویر یا نقوش تزئینی در داخل نغول‌های دیوارهای چهار سمت، به‌صورت قرینه‌ای و با روش گچ‌بری قالبی و فتیله‌ای کارشده است که در بخش بالایی هرکدام از این قاب‌ها، اسماء الهی با سبک گچ‌بری فتیله‌ای حک‌شده است.

اطلاعات بازدید

درصورتی‌که می‌خواهید از این مکان زیبا و تاریخی دیدن فرمایید، اطلاعات زیر برای شما مفید خواهد بود:

ساعات بازدید بقعه سید رکن‌الدین یزد

این بقعه در تمامی روزهای هفته به‌جز جمعه‌ها عصر از ساعت ۸ الی ۲۰ پذیرای علاقه‌مندان است.

البته بازدید در روزهای چهارشنبه ویژه بانوان است.

بهای بلیط بقعه سید رکن‌الدین یزد

بهای بلیط این بقعه برای گردشگران ایرانی و خارجی رایگان است.

ثبت در آثار ملی ایران

این اثر در تاریخ ۱۵ آذر ۱۳۱۴ با شمارهٔ ثبت ۲۴۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

آدرس بقعه سید رکن‌الدین

یزد، خیابان امام، خیابان مسجد جامع