باغ دولت آباد در محله چهارمنار یزد

با گسترش شهر در دوران قاجاریه، این باغ به دروازه چهارمنار (یکی از دروازه‌های شهر یزد) متصل شد اما همچنان خارج از محدوده شهر قرار داشت. با گذشت زمان، شهر بزرگ و بزرگ‌تر شد و بافت شهری اطراف باغ را پر کرد. در دوران پهلوی با گسترش ساخت‌وساز در حومه شهر، ساختمان‌ها پیرامون باغ را فراگرفتند و به‌تدریج باغ به‌جایی در مرکز شهر یزد تبدیل شد.

مرحوم محمدتقی خان در اواخر حیات خود مجموعه باغ دولت آباد، قنات دولت آباد و بخشی از زمین‌هایی را که به‌وسیله این قنات آبیاری می‌شد، وقف چهارده معصوم کرد. وی همچنین بخشی از این اراضی را به فرزند خود بخشید تا آنها را اداره کند.

قنات دولت آباد وقف نامه مفصلی دارد که در بخشی از آن چنین نوشته‌شده است:

“بر هیچ احدی مباح و روا نیست که پیش از گذشتن آب از باغ مذکور در آن تصرف نماید، اگرچه فی‌المثل، همه آب دادن یک وجب زمین باشد. مگر درصورتی‌که به جهت آفات سماوی، کمی آب به‌جایی برسد که گذشتن آب از باغ ممکن نباشد که در این صورت متولی را جایز است که در هر موضع که صلاح باشد آب را به مصرف برساند.

خدا لعنت کند آن‌کسی را که قبل از بیرون آمدن آب از این باغ، حتی به‌اندازه سیراب کردن گنجشکی از آن استفاده کند. محصول اینجا وقف بارگاه مولا در نجف است.”

این باغ برای مدت‌ها محل اقامت کریم‌خان زند بود و مدتی نیز در دوره قاجاریه عبدالرضا خان یزدی، که با شاهزادگان قاجاری به مبارزه برخاسته بود، در آن زندگی می‌کرد. پس از قاجار این باغ برای مدتی متروکه شد تا آنکه از سال ۱۳۴۸ تا ۱۳۶۴ وزارت فرهنگ و هنر این باغ را از اداره اوقاف اجاره کرد و به دفتر حفاظت آثار باستانی کشور سپرد.

در سال ۱۳۴۸، عملیات مرمت و بازسازی باغ دولت آباد توسط این دفتر آغاز شد و بخش‌هایی از مجموعه شامل عمارت تالار آیینه، عمارت مستخدمین، آشپزخانه‌ها، عمارت تهران، قسمت ساباط (کوچه سرپوشیده) و آب‌انبار عمارت حرم‌خانه، عمارت بادگیر و عمارت سرو و عمارت بهشت‌آیین مورد مرمت قرار گرفت. بار دیگر در فاصله سال‌های ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۱ عملیات باغ سازی و محوطه‌سازی در این باغ تاریخی صورت گرفت اما هیچ‌وقت رونق زمان محمدتقی خان به آن بازنگشت. امروزه باغ دولت آباد یزد به‌عنوان یادگاری ارزشمند از دوره‌های افشاریه و زندیه به شمار می‌رود و به‌عنوان جاذبه‌ای تماشایی مورد بازدید قرار می‌گیرد.

باغ دولت آباد در اواخر دوره افشاریه ساخته‌شده، ولی معماری‌اش با معماری دوره زندیه نسبت زیادی دارد.

معمار بنای عمارت باغ دولت آباد استاد علی‌اکبر آخوند (خرمی) می‌باشد که کارش را درنهایت زیبایی و استادی به انجام رسانده است.

طرح باغ دولت آباد یکی از اصیل‌ترین و بدیع‌ترین طرح‌های باغ ایرانی را به نمایش می‌گذارد. ازنظر ساختار می‌توان باغ دولت آباد را از نوع باغ – حیاط در نظر گرفت و آن را در زمره نارنجستان قوام و باغ هفت‌تنان در شیراز به شمار آورد چراکه فضای باغ در وسط قرار دارد و ساختمان‌ها و عمارات در اطراف آن شکل‌گرفته‌اند. درواقع این باغ چهار بنای اصلی را دربر می‌گرفته که سه مورد از آنها به نام هشتی، تالار طنبی و سردر هنوز هم وجود دارند و قسمتی از اتاق‌های زمستانی نیز به چشم می‌خورند؛ اما باقی ساختمان‌ها و حتی محوطه آنها از بین رفته و تنها ۴۰۰۰۰ مترمربع از کل باغ باقی‌مانده است.

اگر شب‌ها به تماشای باغ برویم، می‌توانیم با منظره فانوس‌هایی مواجه شویم که در امتدادش روشن‌شده‌اند و جذابیتش را بیشتر کرده‌اند. البته آنهایی که به این باغ رفته‌اند می‌گویند در طول روز هم تماشای شیشه‌های رنگی داخل عمارت و هیبت درخت‌های توت صدساله باغ را نباید از دست داد. در طول روز، می‌توانیم در گوشه‌ای از عمارت بنشینیم و غرق بازی آب و نورهای رنگی شویم و برای چند لحظه هم که شده مشغله‌هایمان را از یاد ببریم.

در خصوص مصالح استفاده شد در باغ نیز باید گفت که سنگ‌های مرمر شاخص‌ترین مصالحی هستند که در ساخت باغ به‌کار رفته‌اند. این سنگ‌ها از شهر مراغه به اینجا آورده شده‌اند که بسیار بحث‌برانگیز است چراکه سنگ مرمر یزد همیشه در مرغوبیت و کیفیت شهرتی خاص داشته و زبانزد خاص و عام بوده است اما اثری از آن در باغ دولت آباد دیده نمی‌شود.

مستطیل بزرگ‌تر همان قسمتی است که توسط عموم مردم به‌عنوان باغ دولت آباد شناخته می‌شود و در کل مجموعه، نقش باغ اندرونی را بازی می‌کند که درگذشته به‌عنوان باغ خصوصی و اقامتگاه خانواده کاربرد داشته است. در این قسمت با گذرگاه یا محوری روبه‌رو هستیم که درواقع خط تقارن بخش اندرونی است و عناصر مختلف ازجمله درختان به زیبایی در دو سوی آن تکرار شده‌اند. یک سر این گذرگاه به عمارت سردر و سرِ دیگر به عمارت هشتی می‌رسد. آب‌نما (استخر) باغ در میان این گذرگاه (منطبق بر محور اصلی) ساخته‌شده و ۱۹۴ در ۱۲ متر است. با این جایگذاری هوشمندانه و ابعاد حساب‌شده، آب‌نما دقیقاً در وسط فضای اندرونی قرار دارد و باغ را در این قسمت به دو کرت (باغچه) مستطیلی متقارن تقسیم می‌کند. این کرت بندی بسیار منظم و دقیق است و تبعیت از تناسبات معماری به خوبی در آن دیده می‌شود. اگر با نگاهی تخصصی‌تر به این گذرگاه نگاه کنیم، این محور، در راستای شمال غربی – جنوب غربی کشیده شده است و نسبت به محور غربی – شرقی زاویه‌ای ۳۰ درجه دارد.

درواقع عمارات باغ در ابتدا و انتهای این محور اصلی قرار دارند و در دو طرف آن درختانی کاشته شده‌اند. دلایل این ساختار عبارت‌انداز:

ایجاد تمرکز دید به سمت عمارت اصلی و بادگیر، دسترسی به چشم‌انداز باغ برای عمارات در ابتدا و انتهای محور و اتصال بصری آنها و طولانی‌تر جلوه دادن باغ

این بخش از قسمت‌های زیر تشکیل شده است:

۱– ساختمان هشتی (بادگیر تابستانه)

مهم‌ترین ساختمان باغ، عمارت هشتی است که در انتهای محور اصلی باغ و متصل به دیوار جنوبی قرار دارد. این عمارت، ساختمان اصلی باغ را تشکیل داده است و تلفیق جریان هوا و آب را به زیباترین شکل مورداستفاده قرار می‌دهد. در این ساختمان باد و آب داخل حوض‌ها تلفیق می‌شوند و هوای خنک را از زیر بادگیر به قسمت شاه‌نشین و تالارها انتقال می‌دهند. به دلیل همین خنکای هوا به این بنا، ساختمان تابستانه یا بادگیر تابستانه نیز گفته می‌شود.

هشتی، ساختمانی دوطبقه است که شکلی شبیه به یک هشت ضلعی دارد. هشتی باغ دولت آباد ۳ شاه‌نشین با درهای مشبک و حوضخانه ای با حوض مرمری، اتاقک بادگیر، هشتی و دو اتاق پستو را در خود جای‌داده است. به سقف این قسمت که نگاه کنید جلوه‌ای از هنر کاربندی را در زیباترین شکل ممکن می‌بینید که هنر دست استاد حاجی علی‌اکبر آخوند است. زیبایی این کاربندی با سیم‌گل و دم‌گیری گچی ماهرانه بیشتر خودش را نشان می‌دهد. این دو از روش‌های مرسوم در معماری یزد هستند که در ساختمان‌های متعددی در این شهر به چشم می‌خورند. سیم‌گل ملاطی از ماسه، خاک رس، کاه خردشده بسیار نرم و کمی گچ نیم کوب است که آن را برای اندود نهایی در سطوح مورداستفاده قرار می‌دهند. دم‌گیری گچی هم همان‌طور که از نامش پیداست با دَم یا لبه کار سروکار دارد و برای بخش نهایی تزیینات به‌کار می‌رود.

در کنار تزیینات و ظریف‌کاری‌ها، استفاده از درِ ارسی، شیشه‌های رنگی و رقص نور آفتاب و مهتاب در آنها زیبایی بیشتری به این عمارت می‌دهد. در طبقه بالایی عمارت هم، یک تالار و ایوان وجود دارد و امکان تماشای منظره زیبای باغ را فراهم می‌سازد.

بادگیر باغ دولت آباد بر روی هشتی قرار دارد و شاخص‌ترین نماد این باغ محسوب می‌شود. این بادگیر با ارتفاع ۳۳.۸ متر عنوان بلندترین بادگیر خشتی جهان را به خود اختصاص داده است.

بادگیر باغ، از نوع هشت‌ضلعی و به شکل منشوری است و یک حوض در زیر آن قرار دارد. این ساختار باعث می‌شود که به هنگام وزش باد در هر جهت، بادگیر بتواند به‌راحتی و به‌سرعت، آن را به قسمت زیرین هدایت کند. باد به سطح آب حوض می‌رسد و هوای خنکی را داخل بنا به جریان می‌اندازد. این تلفیق باد و آب هوای خنک زیر بادگیر با به قسمت شاه‌نشین و تالارها می‌رساند و همچون کولرهای امروزی داخل بنا را خنک نگاه می‌دارد.

۳– تالار طنبی

در سمت غرب عمارت هشتی، ساختمان بزرگ و مجللی به نام عمارت یا تالار طَنَبی قرار دارد که بادگیری مربع شکل بر فراز آن دیده می‌شود. در دو طرف تالار طنبی، تالارها، صفه ها و شبستان‌هایی در یک طبقه جای گرفته‌اند که از طریق درها و روزنه‌ها به طنبی راه می‌یابند. در زیر این تالار، زیرزمینی عمیق وجود دارد که به‌وسیله دو پله به باغ راه پیدا می‌کند و از طرف جنوب توسط یک راهرو به محوطه زیر بادگیر می‌رسد.

بهشت آیین اقامتگاه زمستانی خانواده در باغ بوده و رو به تابش جنوب احداث‌شده است. این ساختمان دقیقاً در روبه‌روی هشتی قرار دارد و مرز بین بیرونی و اندرونی نیز به شمار می‌رود. یعنی یک‌سوی آن در اندرونی و سوی دیگر ساختمان در بیرونی مجموعه قرار دارد. نواری میان دو ساختمان هشتی و این اقامتگاه (که عمارت سردر هم محسوب می‌شود) شکل‌گرفته است که در راستای محور مرکز قرار دارد. در این محور گیاه شبدر کاشته شده است و در دو طرف این محدوده درختان گیلاس و انار به چشم می‌خورند.

۵– سایر بخش‌ها

به‌جز بخش‌های یادشده، فضاهای دیگری همچون حرم‌خانه (حرم‌سرا)، مطبخ (آشپزخانه)، اتاق‌های خدمه، اسطبل های تابستانه و زمستانه، درشکه خانه و یک برج دیده‌بانی و آب‌انبار خصوصی نیز در این بخش وجود دارد.