آتشکده زرتشتیان یزد در خیابان آیت الله کاشانی

در سال‌های بسیار دور برای روشن کردن آتش، کبریت یا وسیله‌ای دیگر در اختیار نبود به همین منظور در یک مکان، آتشی همواره روشن بود تا مردم بتوانند روزانه گُلی از آن آتش برداشته و اجاق خانه‌های خود را روشن کنند. به این مکان آتشکده می‌گفتند (“کَده” در زبان فارسی دَری به معنی خانه و «آتشکده» به معنای خانه آتش است).

وظیفه آوردن آتش از آتشکده بر عهده فرزندان خانواده بود به همین دلیل خانواده‌ای که فرزند نداشت اجاقش خاموش یا به عبارتی کور بود که اکنون متوجه می‌شویم ریشه ضرب‌المثل ایرانی «فلانی اجاقش کور است» از کجا نشأت می‌گیرد. به همین دلیل یکی از آرزوهای شیرین برای هر خانواده این جمله بود: «اجاقت سبز باد».

شغل ایرانیان باستان کشاورزی و مبنای زندگی آن‌ها بر اساس نور و گرمای خورشید بود. هم‌چنین نور، گرما و روشنایی در دسترس مردم روی زمین آتش است. به همین دلیل آتش یکی از مهم‌ترین و مقدس‌ترین عناصر در زندگی بشر محسوب می‌شود. بعد از کشف آتش بود که فرهنگ و تمدن نیز شکل گرفت.

ذات آتش گِرد آن نشستن است و به‌مرور زمان آتشکده تبدیل به مکانی برای گردهمایی و برگزاری جشن‌ها و آیین‌های مذهبی زرتشتیان شد. قبل از آن نیز به‌عنوان دادگاه مورداستفاده قرار می‌گرفت که در آن موبد به دادرسی مردم می‌پرداخت.

سبک معماری آتشکده از معماری آتشکده های پارسیان هند تأثیر گرفته است و ساختمان اصلی در وسط حیاط بزرگی با درختان همیشه سرسبز سرو و کاج قرار دارد. در آتشکده یزد ساختمان اصلی حدود ۲ متر از سطح زمین بلندتر است و برای رسیدن به ورودی آن باید از ۸ پله بالا رفت. از روزگاران دور آتشکده ها ساختمان هایی ساده و بدون زرق و برق بودند و معمولاً تزییناتی در هیچ یک از آن ها به چشم نمی خورد. آتشکده یزد نیز از همین قاعده پیروی کرده و در ساخت آن از معماری ساختمان آتشکده پارسیان هند و معماری هخامنشیان، به ویژه تخت جمشید الهام گرفته شده است.

نگاره فروهر و سرستون‌های سنگی آن زیبایی ویژه‌ای بدان بخشیده و روبروی این بنا حوض آبی قرار دارد. یکی دیگر از ویژگی های آتشکده ها، حضور آب در کنار آن هاست که در ساختار همه این بناها دیده می شود؛ لذا در مجاورت ساختمان آتشکده یزد نیز حوض آب مدوری وجود دارد که برای تقدس بخشیدن بیشتر به فضا ساخته شده است.

سرستون‌های سنگی جلو تالار ساختمان اصلی و سنگ‌های گل‌دار پای دیوارها کار هنرمندان اصفهانی است. این هنرمندان سنگ‌ها را در اصفهان تراشیده و سپس تا یزد برده‌اند. نگار کاشی‌های فروهر بر بالای سردر ورودی، کار هنرمندان کاشی‌کار یزدی است و معماری کل این بنا از معماری آتشکده‌های پارسیان تأثیر پذیرفته است.

همچنین از دیگر خصوصیات آتشکده زردشتیان یزد این است که در داخل ساختمان نیز دیوارها با تصاویر زرتشت و جمله هایی از کتاب مقدس اوستا تزیین شده اند.

یکی از دلایل اهمیت این آتشکده برای زرتشتیان، نگهداری آتش مقدس ورهرام در آن است که بیش از ۱۵۰۰ سال قدمت دارد و از قداست بسیاری نزد پیروان زرتشت برخوردار است. در دوران فرمانروایی پادشاهان ساسانی بر ایران، سه آتش وجود داشتند که به دلیل قدمت بالا از منزلت و شکوه بیشتری برخوردار بودند و به آن‌ها «آتش وَرهُرام» به معنای «آتش پیروزی» می‌گفتند. آتشکده آذرفرنبغ در شهر کاریان فارس یکی از آتشکده‌هایی بود که آتش ورهرام را در خود داشت. این آتش در سده دهم میلادی به‌منظور رهایی از یورش بیگانگان به یزد آورده و در آتشکده بزرگ شهر جای‌داده شد اما این آتشکده در حدود سال ۴۹۶ خورشیدی تخریب شد و از میان رفت. زرتشتیان آتش مقدس را در غاری در کوه اِشکَفت یزدان -که بین عقدا و پارس بانو قرار داشت- مخفی کردند تا در امان باشد. این آتش به مدت ۳۰ سال در این غار بود تا اینکه به یکی از روستاهای زرتشتی نشین اطراف یزد منتقل شد و ازآن‌پس به مدت ۲۰۰ سال از روستایی به روستای دیگر انتقال یافت تا به‌دست متجاوزان نیفتد.

در سال ۷۲۷ خورشیدی روستایی به نام ترک آباد در نزدیکی اردکان ایجاد شد و بیشتر زرتشتیان یزد و بخصوص موبدان به آنجا رفتند. آتش مقدس نیز به ترک آباد منتقل و به مدت ۳۰۰ سال در آنجا ماندگار شد؛ اما با آغاز ازهم‌گسیختگی جامعه زرتشتیان در ترک آباد، آتش مقدس نیز به شریف‌آباد انتقال پیدا کرد.

در حدود سال ۱۱۵۹ آتش مقدس دوباره به یزد رسید و در محله دستوران یزد (کوی موبدان) به‌صورت پنهانی در خانه یکی از موبدان بزرگ به نام «موبد تیرانداز آذرگشسب» پناه داده شد. در سال‌های بعد یک آتشکده کوچک برای نگهداری این آتش ساختند تا بهتر بتوانند از آن محافظت کنند.

با اعلام رضایت رضاشاه پهلوی برای احداث آتشکده یزد، جایگاه این آتش هم مشخص شد و در فروردین سال ۱۳۲۱ خورشیدی به آنجا انتقال یافت.

یکی از جذاب‌ترین تزیینات ساختمان آتشکده یزد نگاره فروهر است که بر بالای ورودی خودنمایی می‌کند. فروهر یکی از نیروهای مینویی (عالم روحانی) است که بر اساس باور مزدیسنان (پیروان دین زرتشت)، پیش از پدید آمدن موجودات وجود دارد و پس از مرگ و نابودی آنها، راهی عالم بالا شده و در آنجا ماندگار می‌شود. این نیرو که می‌توان از آن با عنوان جوهر حیات یادکرد، فناناپذیر است و هرگز به زوال نمی‌رسد. فروهرِ هر موجودی، قبل از خلقت مادیِ آن، در جهان مینویی حاضر است و پس از خلقت فرود آمده و با موجود موردنظر همراه می‌شود. پس از مرگ هر موجود، فروهر آن دوباره به جهان فروهری بازمی‌گردد.

نگاره فروهر آتشکده یزد، کاری از هنرمندان کاشی‌کار یزدی است و ظرافت و زیبایی خاصی در آن به چشم می‌خورد.

در سال ۱۳۱۸ خورشیدی بود که آقای جمشید امانت، تالار و آب‌انباری را به یاد همسر خود در مجموعه آتشکده یزد بنا کرد. ساختمان تالار در سال ۱۳۸۱ به دلیل کهولت، تخریب و غیرقابل استفاده شد. مهندس پرویز ورجاوند این تالار را بازسازی کرد و عملیات مرمت ساختمان به سبک بناهای قدیمی را در سال ۱۳۸۷ به‌پایان رساند. وی این کار را به یاد پدر و مادر خود، دکتر فریدون ورجاوند و دولت رستمی انجام داد و نام ورجاوند بر تالار ماند.

حالا تالار ورجاوند به نمایشگاهی تبدیل‌شده که در آن می‌توانید بیشتر با زرتشتیان، سنت‌ها و آداب دینی‌شان آشنا شوید. در اینجا ماکت‌هایی ساخته‌شده‌اند که هرکدام لباس‌هایی خاص بر تن دارند. در یک گوشه چشمتان به سفره عقد و عروس و داماد می‌افتد و درباره‌اش می‌خوانید و درجایی دیگر از سفره نوروزی و مراسم پیروان این دین اطلاعات کسب می‌کنید. نماز زرتشتیان و آیین سدره پوشی را هم در همین تالار می‌شناسید و می‌توانید آداب دینی را درک کنید.

ازآنجاکه آتشکده ازنظر زرتشتیان مکان مقدّسی است؛ لذا ازاین‌رو ورود به این نیایشگاه همیشه برای نیایش کنندگان با آدابی ازجمله پاکیزگی زنان و مردان همراه بوده است؛ اول اینکه افراد باید به هنگام ورود به این مکان پاکیزه باشند. دوم اینکه بانوان در دوره‌های خاص نمی‌توانند به آن وارد شوند. سوم اینکه مردان باید از کلاه‌سفید و زنان از روسری سفید به همراه لباس رنگ روشن استفاده کنند و کفش‌های خود را درآورند.

آتش مقدّس که نماد پاکی است، درون مجمر بزرگی از جنس برنز و در پشت یک محفظه شیشه‌ای نگهداری می‌شود. این آتش درجایی بلندتر از سطح زمین قرار دارد که یک نفر مسئولیت روشن نگه‌داشتن آن را بر عهده دارد. آن شخص که با عنوان «هیربد» شناخته می‌شود، روزانه در چند نوبت با افزودن قطعه‌ای چوب خشک و مقاوم، این آتش را حفظ کرده و خاکستر حاصل از سوخت که فاقد ارزش است را به هنگام نیاز تخلیه می‌کند.

بازدیدکننده‌ها می‌توانند این آتش را از پشت شیشه ببینند؛ چراکه نفس‌های آدمی نباید با آتش پاک تماس پیدا کند. روشن ماندن این آتش برای همه گردشگران جذاب است؛ آن‌ها درحالی‌که از پشت شیشه، جام حاوی آتش را می‌بینند، مقداری از بوی آن را نیز استشمام می‌کنند.