مسجد تاریخی شیخ‌ لطف‌ الله در میدان نقش جهان اصفهان

تاریخچه مسجد شیخ لطف الله اصفهان

طرح مسجد شیخ‌ لطف‌ الله در زمانی که نقشه چهارباغ و باغ هزارجریب به مرحله اجرا درآمد ریخته شد و در دورانی که معماری صفویه به شکوفایی رسیده بود مورد بهره‌برداری قرار گرفت. ساخت این مسجد در نیمه اول قرن یازده هجری، در سال ۱۰۱۱ هجری قمری (۱۶۰۲ میلادی) و به فرمان شاه عباس اول آغاز شد و در سال ۱۰۲۸ هجری قمری (۱۶۱۹ میلادی) به پایان رسید. ساخت این مسجد هجده سال به طول انجامید.

معمار این مسجد استاد محمدرضا اصفهانی، پسر استاد حسین بنا اصفهانی بوده‌ است. این مسجد بر خرابه‌های مسجدی که قبلاً در آن محل بوده ساخته شد. مسجد شیخ لطف‌ الله به نام یکی از علمای بزرگ عصر صفوی به نام شیخ لطف‌ الله جبل‌عاملی، نامیده شده است. شیخ لطف‌ الله یکی از علمای بزرگ دوره صفوی بود. وی از اهالی جبل عامل لبنان بود که مانند شیخ بهایی و برخی علمای دیگر توسط شاه عباس از لبنان به ایران مهاجرت نموده و ابتدا در مشهد و قزوین و پس از آن در اصفهان ساکن شد.

از آنجا که حکومت صفوی، حکومتی مذهبی بود و به اسلام و به خصوص مذهب تشیع بسیار بها می‌داد، علمای آن را نیز تکریم می‌کرد. از سوی دیگر شیخ لطف‌ الله پدر زن شاه عباس بود. از این‌رو در محل زندگی شیخ، مسجد و مدرسه‌ای به نام او ساخته شد که در این محل به تدریس دروس فقهی و جلسات دینی اشتغال داشت. شیخ بنا به استفتای خود که برگزاری نماز جمعه در غیاب امام دوازدهم شیعیان، مجاز می‌شمرد، به اقامه نماز جمعه در این مسجد می‌پرداخت و مقلدانش نیز به او اقتدا می‌نمودند.

معماری مسجد شیخ‌ لطف‌ الله اصفهان

تزئینات کاشی‌کاری مسجد شیخ لطف‌ الله در داخل از ازاره‌ها به بالا همه از کاشی‌های معرق پوشیده شده است. این مسجد یکی از زیباترین آثار تاریخی اصفهان در ضلع شرقی میدان نقش جهان و مقابل عمارت عالی‌قاپو واقع شده است. شماری از کاشی‌کاری‌های معرق درون و بیرون گنبد و کتیبه‌های خط ثلث آن به خط علی‌رضای تبریزی عباسی است.

این مسجد به علت اینکه نه مناره دارد و نه دارای شبستان ورودی (حیاط) است و همچنین ورودی آن پله می‌خورد، مشابه سایر مساجد نیست. عدم وجود شبستان و صحن ورودی، این مسجد را به مقتضیات تقارنی میدان نقش جهان (قرار گرفتن مسجد رو به روی عمارت عالی‌قاپو) که در نهایت منجر به این مسئله شده است که نتوان صحنی یا حیاطی رو به قبله که برای نمازگزاری استفاده شود، برای آن طراحی کرد.

سبک معماری این بنا به شیوه اصفهانی است. جلوخان مسجد با عقب‌نشینی از بدنه شرقی میدان آغاز می‌شود. بعد از عبور از چهار پله به محوطه سردر می‌رسیم. قسمت پایینی دیوارهای این محوطه با سنگ مرمر زرد پوشیده شده‌است، سکوهای بزرگ کناری هم از همین نوع سنگ هستند. درب ورودی مسجد به صورت دولنگه‌ است که از چوب چنار یک‌پارچه ساخته شده‌اند و پس از گذشت چهارصد سال هنوز پابرجا هستند. در جلوی مسجد حوض هشت ضلعی زیبایی قرار داشته که در سال‌های ۱۳۱۶ تا ۱۳۱۸ خورشیدی برداشته شده‌ است. در این زمان پوشش کف گنبدخانه از جنس گچ بوده و پنجره‌های چوبی منصوب در آن روشنایی زیرزمین را تأمین می‌کرده‌ است.

سردر معرق آن تا پایان سال ۱۰۱۱ قمری هجری ساخته و پرداخته شده و اتمام ساختمان و تزئینات آن در سال ۱۰۲۸ هجری قمری بوده‌است. کتیبه سر در آن به خط ثلث علیرضا عباسی و مورخ به سال ۱۰۱۲ هجری است، معمار و بنای مسجد استاد محمدرضا اصفهانی بوده‌ است که نام او در داخل محراب زیبای مسجد در دو لوحه کوچک به این شرح ذکرشده عمل فقیر حقیر محتاج برحمت خدا محمدرضا بن استاد حسین بنا اصفهانی ۱۰۲۸ خطوط و کتیبه‌های داخل مسجد کار علیرضا عباسی خطاط بسیار مشهور زمان شاه عباس و باقر بنا خوشنویس گمنام آن دوره است که نمونه خط ثلث او با خط علیرضا عباسی برابری می‌کند. داخل و خارج گنبد بی‌مانند این بنا که از زیباترین گنبدهای جهان به شمار می‌رود، از کاشی‌های معرق نفیس پوشیده شده است. باستان‌شناسان خارجی عظمت معماری این مسجد را ستوده‌اند. استفاده از نور طبیعی و رنگ‌های زیبا همه و همه از جمله ویژگی‌های چشمگیر این بناست.

یکی از ویژگی‌های این مسجد چرخش ۴۵ درجه‌ای است که با محور شمال – جنوب دارد که در اصطلاح، «پاشنه» نامیده می‌شود. علت وجودی این چرخش این است که چون در ورودی مسجد به سمت مشرق میدان است و اگر بنا بود مسجد را نیز به همین جهت می‌ساختند کار جهت‌یابی از لحاظ قبله مختل می‌شد. در اینجا با ایجاد یک راهرو که از ابتدای مدخل مسجد به سمت چپ و سپس به سمت راست می‌چرخد بر این مشکل فائق آمده‌اند؛ یعنی اگر چه ساختمان مسجد در مشرق است و از نمای خارجی آن چنین بر می‌آید که دیوار جبهه آن در جهت شمال به جنوب است؛ لیکن در همین محراب دیوار بنا شده که به سوی قبله است. وقتی به عظمت این فکر پی می‌بریم که در بیرون مسجد اثری از کجی و زاویه به چشم نمی‌خورد، اما به مجرد ورود ناچاریم قبول کنیم که صحن نسبت به نمای خارجی پیچشی دارد در صورتی که گنبد کوتاه این مسجد به علت مدور بودن، جهت یا زاویه مخالفی نشان نمی‌دهد.

کتیبه سردر مسجد و دو کتیبه بزرگ کمربندی داخل گنبد، که در قسمت پایین گنبد به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی معرق جلب توجه می‌کند، به خط زیبای علی‌رضا عباسی است که از مشهورترین ثلث نویسان زمان پادشاهی شاه عباس اول به حساب می‌آمد. در انتهای کتیبه کمربندی اول، که شرح آداب ورود به مسجد از قول پیامبر اسلام است، نام علی‌رضا چنین آمده‌ است: «کتبها علیرضا العبّاسی فی ۱۰۲۵». در انتهای کتیبه کمربندی دوم نیز، که مشتمل بر تمام آیات سوره جمعه و سوره نصر است، عبارت ذیل نوشته شده‌است: «کتبها علی رضا العباسی غفر الله ذنوبه».

ویژگی‌های منحصربه‌فرد مسجد شیخ لطف الله

معماری بی نظیر این بنا که با استفاده از نور طبیعی و هنر معرق در کنار ترکیب رنگ‌های بسیار زیبا، نقش و نگارهای زیبایی خلق کرده است، باعث جذب مخاطبان زیادی از سراسر دنیا شده است. مسجد شیخ‌ لطف‌ الله یک مسجد ساده نیست. در معماری این مسجد، عجایب بسیاری نهفته است. در ادامه، با آن آشنا می‌شویم:

نور آفتاب و تابش بر روی آیات قرآنی

تمام آیاتی که در دیواره بیرونی مسجد قرار گرفته اند، کاملاً حساب شده با احتساب زوایای نور و تابش خورشید نوشته شده است. هر زمان که نور آفتاب به این آیات قرآنی می‌تابد، یک آیه به‌طور کامل نمایش داده می‌شود و در ساعتی دیگر، نور آفتاب بر روی آیات دیگر می‌چرخد.

مسجدی بدون مناره و صحن

این مسجد بدون مناره و صحن است و یکی از زیباترین گنبدهای تاریخ ایران را دارد. دلیل این‌که این مسجد بدون مناره و صحن است هنوز به‌طور کامل مشخص نیست اما روایت‌هایی در این باب وجود دارد.

اول این که مناره به منظور دعوت افراد برای حضور در مسجد استفاده می‌شود اما این مسجد، برای استفاده عموم ساخته نشده بود و به نظر می‌رسد که وجود مناره، برای دعوت اشخاص خاص، بی‌دلیل بوده است.

مورد بعدی در معماری مساجد این است که معماران، گنبد را نمادی از زن و مناره را نمادی از مرد می‌دانند. وجود گنبد به تنهایی در این مسجد، نمایش‌دهنده این است که این مسجد اختصاصاً برای زنان ساخته شده است. برخی از روایات می‌گویند که این مسجد حرمسرا نیز بوده است. با این حال هیچ قطعیتی در این باره وجود ندارد و هنوز دلایل عدم وجود مناره مشخص نیست.

تغییر رنگ مسجد در شبانه‌روز

اصفهان عجایب بسیاری دارد. معماری دوره صفویه، شگفتی‌های بسیاری را به جای گذاشته است.

مسجد شیخ‌ لطف‌ الله نیز با عجایبش، بینندگان را انگشت به دهان می‌گذارد. گنبد مدور با نقش‌های اسلیمی، تزئین شده است و از این هنر همین را بس که در زمان‌های مختلف روز و با توجه به زاویه خورشید رنگ گنبد تغییر می‌کند، صبح‌ها خاکی رنگ، ظهرها صورتی و غروب به رنگ خاکستری در می‌آید. همین موضوع یکی از عجایب این مسجد است که توریست‌های بسیاری از سراسر جهان را، برای تماشای تغییر رنگ آن، به این شهر جذب می‌کند. نکته جالب توجه این است که مسجد شیخ لطف الله تنها مسجد نخودی رنگ در دوره صفوی است. همه مساجد دوره صفویه گنبد آبی رنگ دارند اما این مسجد، بر خلاف آن‌ها، نخودی رنگ است.

همچنین ورودی این مسجد چند پله دارد و در ورودی از دو لنگه چوب چنار و یک پارچه ساخته شده است که بعد از ۴۰۰ سال همچنان پابرجاست. بعد از گذر از این راهرو به محوطه اصلی زیر گنبد که ارتفاع کمی از زمین دارد می‌رسید. رویارویی با هنر باشکوه از رنگ آبی تیره بر زمینه سفید با طرح‌های زیبا و طاووسی که در مرکز داخلی گنبد طراحی شده و پرهای آن به وسیله نور وارد شده از طاق بالای در ورودی مسجد تکمیل می‌شود.

محراب مسجد

محراب مسجد شیخ‌ لطف‌ الله بی‌شک از شاهکارهای بی‌نظیر معماری است که از کاشی‌کاری‌های معرق و مقرنس به شکل ظریفی ساخته شده است. دو لوح داخل محراب وجود دارد که عبارت «عمل فقیر حقیر محتاج بر رحمت خدا محمد رضا ابن استاد حسین بنای اصفهان» روی آن حک شده است. کتیبه‌های دیگری هم به خط علیرضا عباسی که شامل روایاتی از پیامبر، امام ششم و اشعاری که بنا به اظهار کارشناسان از شیخ بهایی است، دیده می‌شود. خطاط این بناها همان‌طور که گفته شد باقر بنا است. این محراب بخاطر رنگ تمیز و ترکیبات خطوط هماهنگش بسیار جذاب است.

سایر مشخصات مسجد شیخ‌ لطف‌ الله

شکل ظاهری این محراب، یک طاق دندانه‌دار است که این تاق کنگره‌دار از داخل دارای مقرنس‌های صدفی‌شکل است که در انتها با نقش‌های گیاهی زیبا ترسیم شده است.

بنای این مسجد بر یک چهارضلعی استوار شده است که در قسمت‌های بالاتر به هشت ضلعی و در نهایت به صورت دایره‌وار به ساقه گنبد وصل می‌شود. دیوارهای این بنا برای تحمل سنگینی آن بسیار قطور ساخته شده است به‌طوری‌که قطر آن در قسمت پنجره‌ها به یک متر و هفتاد سانتی‌متر و در قسمت‌های اصلی حتی به بیش از دو متر می‌رسد.

در بالای در ورودی از راهرو به شبستان، یک محفظه باز وجود دارد که برای روشنایی عمومی و محراب ایجاد شده است. شانزده پنجره در ساقه گنبد به شکل مشبکی و گراگرد این بنا برای تامین روشنایی مسجد وجود دارد که در تمام روز قسمتی از تابش خورشید را وارد شبستان می‌کند و هربار نور را بر روی قسمت‌های مختلف از آیه‌های نوشته شده منعکس می‌کند.

اطلاعات بازدید

اگر قصد دارید از مسجد شیخ‌ لطف‌ الله اصفهان دیدن فرمایید، اطلاعات زیر را بخوانید:

ساعات بازدید از مسجد شیخ لطف الله

ساعات بازدید از مسجد شیخ‌ لطف‌ الله اصفهان در شش ماهه اول سال از ساعت ۹ صبح الی ۱۲:۳۰ و ۱۴ الی ۱۸ بوده و در شش ماهه دوم سال از ساعت  ۹ الی ۱۱:۳۰ و ۱۳ الی ۱۶:۳۰ می‌باشد.

شماره تماس مسجد شیخ لطف الله

شماره تماس مجموعه جهت کسب اطلاعات بیشتر: ۳۲۲۲۵۴۸۶-۰۳۱

بهای بلیط مسجد شیخ لطف الله

قیمت بلیط بازدید از مسجد شیخ‌ لطف‌ الله اصفهان به ازای هر فرد ایرانی و برای بازدید تمامی قسمت‌ها در ابتدای سال ۱۳۹۹، ۵,۰۰۰ تومان بوده و برای افراد خارجی، مبلغ ۵۰,۰۰۰ تومان می‌باشد.

ثبت در آثار ملی ایران

مسجد تاریخی شیخ‌ لطف‌ الله اصفهان، در تاریخ ۱۵ دی‌ماه سال ۱۳۱۰ هجری شمسی با شماره ثبت ۱۰۵ در ردیف آثار ملی قرار گرفت.

آدرس مسجد شیخ لطف الله

اصفهان، خیابان استانداری، ضلع شرقی میدان نقش جهان