مدرسه ضیائیه (زندان اسکندر) در محله فهادان یزد

گفته می‌شود اسکندر مقدونی در سر راه خود به ری، در مکانی که یزد کنونی بوده است، زندانی ساخت که آن را «کِثَه» می‌گفتند و بعدها در دوران ساسانیان به‌فرمان یزدگرد اول (۴۲۱–۳۹۹ میلادی) در این محل شهری بنا شد که آن را «یزدان گرد» نام نهادند. هرچند در هیچ‌یک از اسناد تاریخی نوشته‌ای مبنی بر حضور یا عبور اسکندر از این مکان یا شهر باستانی یزد ثبت‌نشده و تنها مورخان محلی یزد، آن را مطرح کرده‌اند بااین‌وجود می‌توان از این شهر به‌عنوان موقعیت استراتژیکی مناسبی جهت استقرار نیروهای نظامی یونانیان نام برد که همین امر موجب تسهیل در تسخیر ایالات پارس و ماد، توسط اسکندر شد. همچنین مؤسسات راهداری و ایستگاه‌های چاپار در مسیر راه پارس به خراسان و ری به کرمان، از یزد عبور می‌کرد.

بنابراین حضور مکانی برای مخالفان اسکندر در شهر یزد، چندان هم به دور از تصور نخواهد بود. احتمالاً نقل‌قول تاریخ نویسان محلی یزد به دلیل حمله اسکندر مقدونی به ایران، سیل تبعیدیان اسکندر به شهر یزد و همچنین نفرت و هراسی که مردم آن زمان از اسکندر مقدونی داشته‌اند، ازجمله دلایل وجود نامی چون زندان اسکندر در این مکان است.

در سده ۹ هجری قمری، پژوهشگران تاریخ محلی یزد، ازجمله جعفری در تاریخ یزد و کاتب در تاریخ جدید یزد، نام کثه را با روایت‌های «زندان سکندر» درآمیخته‌اند و کثه را نخستین بنای یزد پنداشته‌اند که به‌فرمان اسکندر مقدونی ساخته‌شده و آن را «زندان ذوالقرنین» خوانده‌اند.

معین‌الدین نطنزی از مورخان قرن نهم هجری، در نوشته‌های خود، سرزمین یزد را به‌عنوان زندان ضحاک معرفی کرده است. این شهر در دوره فرمانروایی آل مظفر، ازنظر فرهنگی و ایجاد مراکز تعلیم و تربیت به اوج شکوفایی رسید و در هیچ جای ایران به اندازه یزد، دارالتعلیم به وجود نیامد به‌گونه‌ای که یزد به «دارالعلم» معروف شد. ازاین‌رو مدارس در این شهر بیشترین تعداد را داشته است و مدرسه ضیائیه نیز یکی از این مدارس بوده است.

در مورد این بنا روایت‌هایی مطرح می‌باشد که قدمت ساخت آن را به زمان حمله اسکندر مقدونی به ایران و دوره ایلخانیان نسبت می‌دهد که از این بنا به‌عنوان زندان استفاده می‌گردیده و بعدها تغییر کاربری داده و به‌عنوان مدرسه مورداستفاده قرارگرفته است.

مدرسه ضیائیه یزد از شیوه آذری است و در چهار مرحله ساخته‌شده است.

معماری به‌کاررفته در مدرسه ضیائیه، از ویژگی منحصربه‌فردی برخوردار است که در عین سادگی، زیبایی هنر به‌کاررفته استادکاران آن دوران را به نمایش می‌گذارد. در ساخت این بنای عظیم تاریخی، از هیچ نوع تزئینات کاشی‌کاری استفاده‌نشده است. به نظر می‌رسد تنها از خشت خام برای ساخت عمارت مدرسه بهره برده باشند که شاید همین امر بیان‌کننده دلیل استقامت و ماندگاری آن تا قرن معاصر است.

گنبد مدرسه ضیائیه، از خشت خام ساخته‌شده است و گچ‌بری‌هایی آن‌که با آبرنگ آبی لاجوردی و طلایی تزئین شده‌اند، زیبایی توأم با سادگی ملموسی را برای این عمارت، رقم‌زده است. متأسفانه پس از گذشت هشت قرن از قدمت این بنای باستانی، تنها قسمتی از این نقاشی آبرنگ روی گچ سفید برجای‌مانده است. همچنین گنبد از چهار دیوار بلند که طول هر یک از ضلع‌های آن به ۸.۸ متر می‌رسد، تشکیل شده است. بقعه این بنا ۱۸ متر و فاصله‌ی دهنه آن ۵.۹ متر است.

حیاطی قدیمی در ساختمان مدرسه ضیائیه قرار دارد که در اطراف آن، سه ایوان قرارگرفته‌اند. از قسمت‌های جالب مدرسه ضیائیه می‌توان به چاهی با عمق ۲.۸ متر از سطح زمین اشاره کرد که در وسط حیاط عمارت، قرارگرفته است.

در انتهای این چاه سردابی (زیرزمین) قدیمی، با سی‌وهشت پله قرار دارد که کارشناسان معماری، عمق سرداب را تقریباً پنج متر برآورد کرده‌اند. در کف سرداب نیز حوضچه‌ای قرار دارد که به نظر می‌رسد از بقایای عمارت اولیه‌ی مدرسه ضیائیه بوده و دلیل حضور سرداب و حوضچه، فراهم کردن آب و استفاده از آن برای ساکنین مدرسه است.

احتمالاتی فراوان در مورد چاه موجود در حیاط مدرسه ضیائیه وجود دارد که بیان‌کننده سیاه‌چال معروف مدرسه یا زندان اسکندر برای زندانی تبعیدیان زمان اسکندر مقدونی است؛ اما درواقع این گودال به علت فروریختگی پایاب در میان صحن آن ساختمان به وجود آمده که باعث ظهور چنین تصوراتی در بین مردم شده است. نکته‌ی دیگری که در مورد معماری این بنای عظیم تاریخی می‌توان ذکر کرد مربوط به تعمیر و مرمت آن است.

بخش‌های مختلف مدرسه ضیائیه

ازجمله دلایلی که باعث شد تا زندان اسکندر یزد شهرت زیادی پیدا کند، نوع معماری و شکوه و ابهتی می‌باشد که در بخش‌های مختلف آن به چشم می‌خورد. علاوه بر ورودی و درودیواری که تاریخ و هنر را در کنار خود حفظ کرده‌اند، این بنای قدیمی بخش‌های مهمی دارد که عبارت‌اند از:

گنبد

در اکثر بناهای تاریخی ایرانی و اسلامی گنبد به چشم می‌خورد و سازندگان و هنرمندان آنها در ایجاد نقش و نگار بر روی آن ظرافت و حساسیت خاصی داشتند. گنبد زندان اسکندر یزد مانند سایر بخش‌های آن از خشت تشکیل‌شده و برخلاف ظاهر فعلی آن‌که نقوشی با رنگ‌های طلایی و لاجوردی به چشم می‌خورد، در سال‌های ابتدایی کاملاً ساده بود و هیچ نشانی از کاشی‌کاری و رنگ بر روی گنبد وجود نداشت. این گنبد ارتفاعی نزدیک به ۱۸ متر دارد و سادگی و زیبایی را به بهترین نحو ممکن در خود جای‌داده است.

شبستان

مانند تمام مساجد و مکان‌های مذهبی، زندان اسکندر یزد نیز دارای شبستان بزرگی بود که محراب موجود در این بخش و رواق‌های بزرگ و کوچک در مکان‌های مختلف زندان هریک با معماری خاص و کاملاً هوشمندانه طراحی و ایجادشده‌اند.

بادگیر

یزد یعنی شهر بادگیرها و شرایط آب و هوایی و افزایش دمای هوا در تابستان باعث ایجاد آنها در کنار اغلب ساختمان‌ها شده است. بادگیر درواقع همان کولرهای امروزی می‌باشد که جریان هوا را به خوبی در کل مجموعه در جریان قرار داده و باعث خنک شدن هوا می‌گردد. در کنار ساختمان زندان اسکندر اتاقی به نام اتاق بادگیر وجود دارد که عمل در جریان قرار گرفتن هوا در آن انجام می‌شد.

موزه

هرچند که هر نقطه از این بنا می‌تواند حکم موزه‌ای بی‌نظیر را داشته باشد، اما مجموعه‌ای از سنگ لوحه و سنگ‌قبرهای قدیمی در این مجموعه به چشم می‌خورد که عاشقان موزه گردی با دیدنش تجربیات زیادی را کسب خواهند کرد.

مکان‌های گردشگری نزدیک به مدرسه ضیائیه

ازجمله مکان‌های تاریخی که در نزدیکی این بنای عظیم وجود دارند می‌توان به بقعه‌ی دوازده امام یزد که در مجاورت این بنا قرار دارد، خانه‌ی لاری‌ها (بیشترین فاصله‌ی خانه‌ی لاری‌ها از مدرسه ضیائیه ۳۰۰ متر بیان‌شده است) و موزه سکه و مردم‌شناسی حیدر زاده (فاصله‌ی این ساختمان باستانی نیز حدود ۳۰۰ متر ذکرشده است)، اشاره کرد.

فاصله مدرسه ضیائیه از بقعه دوازده امام یزد بسیار کم بوده و تقریباً در چندمتری یکدیگر قرارگرفته‌اند. به‌گونه‌ای که تمام گردشگران و بازدیدکنندگان این آثار تاریخی می‌توانند همزمان از این دو عمارت و شاهکار تاریخی ایرانی، دیدن کنند. یکی از نکات جالبی که در مورد مدرسه ضیائیه وجود دارد، شباهت زیاد گنبد این عمارت تاریخی به گنبد بقعه‌ی دوازده امام یزد است که در نوع خود جالب و شگفت‌انگیز است.

مرمت مدرسه ضیائیه

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به دلیل خرابی‌های بسیاری که در این ساختمان ایجادشده بود، معمار استاد آخوند خرمی، با استفاده از آجر به مرمت و بازسازی این بنای ساخته‌شده از خشت پرداخت و به‌صورت اولیه‌اش بازپیرایی شد.

اطلاعات بازدید

ثبت در آثار ملی ایران

این اثر در تاریخ ۲۳ اسفند ۱۳۴۶ با شماره ثبت ۷۷۰ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

آدرس مدرسه ضیائیه

یزد، خیابان امام، کوچه رخت­شوی­خانه، کوچه حمام نو