حمام وکیل در بافت تاریخی شیراز

کریم‌خان زند در زمان حکومت خود (۱۱۷۲ الی ۱۱۹۳ هجری قمری)، عمارت‌های بسیاری را در شهر زیبای شیراز بنا کرد و آن خطه را از بهترین و آبادترین سرزمین‌های زمان حکومت خود ساخت. بناهایی مانند حمام، مسجد و بازار که به مجموعه وکیل شهرت یافته‌اند. حمام وکیل شیراز نیز از جمله بناهای مجموعه زندیه است که به دستور و پیگیری شخص کریم‌خان در سال ۱۱۸۷ هجری قمری احداث شد. این اثر باستانی، از عظمت و شکوه مثال‌زدنی برخوردار است که در دیگر حمام‌های تاریخی و کهن نیز به چشم می‌خورد. سبک و روش‌های معماری و آرایه‌ها و نقوش تزئینی به کار رفته در آن نیز به‌عنوان نمونه‌ای از عمارات مهم، حیرت‌آور و تحسین‌برانگیز حکومت زندیه شناخته‌شده است.

کارشناسان تاریخی با توجه به بررسی‌ها و کاوش‌های صورت گرفته بر آرایه‌نگاری‌های حمام وکیل شیراز، به این نتیجه دست‌یافته‌اند که تزئینات و معماری‌های انجام‌شده در این عمارت کهن، نشأت گرفته از فرهنگ و تمدن ایرانی از دوران ایران باستان تا دوران صفویه است. در واقع باستان‌شناسان با توجه به معماری صورت گرفته در آثار به‌جامانده از عمارت‌هایی که به دستور کریم‌خان زند بناشده است، بر این باورند که وی، علاقه و توجه بسیاری در احیا و زنده نگاه‌داشتن تاریخ ایران داشته است. همچنین وجود آثاری تحسین‌برانگیز که بر دیوارهای ساختمان حمام وکیل نقش بسته است، مانند تصاویری در قالب مضامین اساطیری، حماسی و مذهبی که همه در اعتقادات و باورهای مردم رخنه کرده بود، از دیگر نشانه‌های علاقه کریم‌خان زند به احیای تاریخ ایران باستان است. البته این معماری و نقوش نه تنها در حمام وکیل شیراز صورت گرفته است، بلکه در بسیاری از عمارت‌ها و بناهای باقی‌مانده از زمان حکومت کریم‌خان زند و دیگر قرون تاریخی ایران نیز، به چشم می‌خورد.

حمام وکیل شیراز از مساحتی برابر با ۱۱ هزار مترمربع، ۸ هزار و ۶۶۰ متر زیربنا، ۱۲۰ متر طول و ۸۰ متر عرض توسط معماران توانا و بنام دوران زندیه، ساخته‌شده است. این حمام وسیع، همانند سایر حمام‌های ایران از پیشرفته‌ترین و اصولی‌ترین معماری زمان خود بهره‌مند است. به‌عنوان مثال می‌توان بیان نمود که ورودی حمام‌ها در ایران  کوچک بوده و در این حمام نیز از شیبی ملایم برخوردار است که به هشتی ورودی متصل می‌شود. معماران سطح هشتی ورودی را نسبت به سطح زمین، پایین‌تر در نظر گرفته و ورودی به رختکن را به‌صورت زاویه‌دار تعبیه کرده‌اند. اعمال این نوع ساخت، جهت جلوگیری از ورود سرما به داخل و خروج گرما به خارج از حمام، صورت گرفته است. سربینه حمام وکیل شیراز، به‌صورت هشت‌ضلعی منتظم ساخته‌شده که از هشت ستون یکپارچه سنگی در میان سقفی گنبدی شکل، تشکیل‌شده است. گرم‌خانه نیز توسط سنگ‌فرش شده و دالان‌هایی کم‌عرض و باریک در زیر این سنگ‌فرش‌ها تعبیه‌شده‌اند که با جریان یافتن هوای گرم و بخار آب در آن، باعث گرم شدن کف حمام می‌شدند. در بخش جنوبی گرم‌خانه‌ی حمام نیز خزینه‌ای برای گرم کردن آب با دو دیگ بزرگ قرار گرفته است. در دو قسمت محوطه گرم‌خانه حمام وکیل، دو شاه‌نشین و در دو قسمت خزینه، دو حاکم‌نشین تعبیه‌شده است. در بخش میانی هر حاکم‌نشین نیز، حوضی وجود دارد که از سنگ مرمر ساخته‌شده است. در زیر گنبد حمام، تصاویر آهک‌بری بسیاری زیبایی نقش بسته است.

به نظر می‌رسد، آهک‌بری‌ها مربوط به دوران کریم‌خان‌زند باشد، که بیشتر به شکل طرح‌های گلدانی است، ولی در زمان حکومت قاجاریه، آثار زندیه کلنگی شده و قاجاریان روی آن آهک‌بری‌هایی که بیانگر داستان‌هایی (داستان شیرین و فرهاد، پیرزن و سلطان سنجر، بیژین و منیژه و معراج حضرت رسول) از علایق، رویاها، سنت و مذهب مردم ایران و شیراز باستان است، انجام داده‌اند.

در عصر حاضر نیز به دلیل تنوع بیشتر طرح‌های دوران قاجار، چند طرح حکومت زندیه بازسازی‌شده و در دیگر قسمت‌ها، طرح‌های صورت گرفته در زمان قاجار، حفظ‌شده است. از نکات منحصربه‌فرد این بخش می‌توان به روشنایی آن‌که توسط جامخانه‌های تعبیه‌شده در سقف تأمین می‌شود، اشاره کرد. در بخش سربینه حمام وکیل، سکوهایی برای تعویض لباس مراجعه‌کنندگان تعبیه‌شده است که چهار حوض سنگی نیز برای حمام کردن در آن ساخته‌شده است.

ستون‌های بکار رفته در حمام، از جنس سنگ گندمک گوگرددار و محکم ساخته‌شده است. ستون‌هایی یکپارچه با مقرنس گچی کم‌عمق و برجسته که روی آن‌ها قرار گرفته است. قسمت ورودی حمام وکیل شیراز به‌صورت هشت‌ضلعی با سقفی از گچ‌کاری‌های برجسته دیده می‌شود که به نظر می‌رسد در ابتدای احداث این بنای تاریخی، وجود نداشته است و در دوران حکومت پهلوی ساخته‌شده است. همچنین در آن دوران، حمام به دو قسمت تقسیم شد. بخشی از آنرا که در واقع سربینه حمام بود، به‌عنوان زورخانه در نظر گرفتند. با این تغییر کاربری در دوران حکومت پهلوی، هشتی دوم (در برزخ) که به گرم‌خانه متصل می‌شد، بخشی وجود داشت (سمت راست ورودی هشتی دوم) که متشکل از دیواری ضخیم، توپر و قطور بوده و در قسمت بالایی آن یا پشت‌بام حمام، حوض آبی تعبیه‌شده بود که نقش تأمین کننده آب حمام را ایفا می‌کرد. پس از تبدیل‌شدن سربینه حمام به زورخانه، دیوار مذکور برداشته شد و با این کار، مسیری به خیابان آیت‌الله طالقانی ایجاد و به در ورودی حمام تبدیل شد. امروز این در مسدود شده و آن را به دیوار تبدیل کرده‌اند.

تأمین آب نیز توسط چاهی واقع در ضلع غربی (گاو چاه)، انجام می‌پذیرفت. در پایین خزینه اصلی (آب گرم) حمام قرار دارد. در کف حمام نیز گربه‌روهایی که در بدنه دیوار تعبیه‌شده و به دودکش‌ها منتهی می‌شود، به چشم می‌خورد. معماران و سازندگان این عمارت باستانی، گربه‌روها را به دو دلیل تعبیه کرده‌اند. اول اینکه گرمای اضافی را به کف حمام منتقل کنند، و دوم دوده‌های به وجود آمده از سوخت گرم‌کننده آب حمام را به بخش بیرونی حمام، منتقل کنند. در دوران حکومت پهلوی بعضی از بخش‌های حمام وکیل شیراز به نمره خصوصی تغییر یافت. درواقع شاه‌نشین سمت راست به نمره خصوصی تبدیل شد و حوض سنگی آن نیز در حال حاضر از بین رفته است. در طرفین خزینه‌ها نیز علاوه بر دو شاه‌نشینی که پیش‌تر معرفی شد، دو شاه‌نشین دیگری نیز وجود داشته است که شاه‌نشین قسمت راست را نیز به نمره خصوصی تبدیل کردند.

متأسفانه این عمارت شگفت‌انگیز ایران کهن، به دلیل تغییرات صورت گرفته توسط حاکمان گذشته، از وضع اصلی خود خارج شدند و در سال ۱۳۵۱ هجری قمری به همت اداره باستان‌شناسی، مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت. همچنین با تغییر کاربری حمام به رستوران و سفره‌خانه، موزه فرش‌های دستباف، دچار آسیب و خرابی‌هایی شد که مسئولان را بر آن داشت تا آن محل را به موزه تبدیل کنند. با این عمل از ایجاد آسیب‌های بیشتر جلوگیری شده و انتخاب موزه با توجه به قدمت، اهمیت و معماری زیبا و چشم‌نواز آن، به‌عنوان گزینه‌ای که در آن زمان شاید درشان این بنای تاریخی با ارزشمند، منصفانه‌تر به نظر می‌رسید انتخاب‌شده است. اگرچه هر بنایی از مصالح ساختمانی تا سلسله‌مراتب فضایی آن در معماری ایران صرفاً جهت همان کاربری بنا شده است و سازمان میراث فرهنگی در حین احیا بنا می‌بایست به این موضوعات نیز توجه بسیاری را داشته باشد. در تغییر کاربری حمام نیز این امر مستثنی نیست. در این موزه، تعداد ۳۰ مجسمه مومی در بخش سربینه حمام در حالات مختلف حضور دارند.

یکی از نکات مهم در حمام گرم بودن فضای آن است تا فرد به‌راحتی در آن به نظافت بپردازد و البته دچار بیماری‌هایی همچون سرماخوردگی هم نشود. در حمام‌های امروزی این مسئله با وسایل گرمایشی حل‌شده است؛ اما درگذشته اصول هوشمندانه معماری برای حل این مسئله استفاده می‌شدند. در حمام وکیل، ورودی کوچک است تا تبادل هوا به حداقل برسد. این ورودی با شیبی ملایم به بخشی می‌رسد که پایین‌تر از سطح زمین قرار دارد. پس‌ازآن راهرویی مراجعین را به سمت رختکن هدایت می‌کند که ورودی آن به‌صورت زاویه‌دار ساخته‌شده است. این طراحی نشان از تدبیر معماران برای جلوگیری از تبادل هوا بین فضای حمام و بیرون از آن دارد.

ورودی حمام وکیل در ابتدا ساده بود؛ اما در دوران قاجار به کاشی‌کاری مزین شد. اولین جایی که در حمام به آن قدم می‌گذارید هشتی است؛ فضایی سرپوشیده بین کوچه و فضای داخلی بنا که در معماری سنتی رابط بین بیرون و درون ساختمان محسوب می‌شود. هشتی این حمام نیز در ابتدا وجود نداشت و آن را در دوره پهلوی ساختند. سقف این هشتی مزین به گچ‌کاری برجسته است.

در حمام وکیل سربینه وسیع‌ترین فضای حمام به‌شمار می‌رود و قاعده آن هشت‌ضلعی منتظم است. در بخش میانی سربینه حوضی هشت ضلعی به چشم می‌خورد که جلوه زیبایی دارد. طاقِ رسمی‌بندیِ زیبا و وسیعی نیز در این بخش وجود دارد که بر هشت ستون سنگی حجاری‌شده قرارگرفته است و بخش میانی سربینه را می‌پوشاند. به‌طورکلی ستون‌های به‌کاررفته در این حمام، از جنس سنگ گندمک گوگرددار هستند و بر روی آنها مقرنس‌های کم‌عمق و برجسته کارشده است.

در پیرامون سربینه سکوهایی تعبیه‌شده‌اند که طاق‌های رسمی‌بندی بر فراز آنها خودنمایی می‌کند. چهار حوض کوچک در چهار سکوی رو به روی هم در سربینه دیده می‌شود و در جلوی هر یک از این حوض‌ها، پلکانی قرار دارد. مراجعین قبل از رسیدن به سکوها و معمولاً بعد از شست‌وشو، پاها را در حوض می‌گذاشتند؛ چرا که در دین اسلام مستحب است بعد از حمام کردن پاهایتان را در آب سرد بگذارید.

در پایین ستون‌ها و زیر سکوهای سنگی، کفش‌کن وجود دارد که فضایی برای قرار دادن کفش‌ها است. کفش‌کن‌ها از سنگ ساخته‌شده‌اند و تزیینات ساده‌ای دارند. فضای سربینه اندکی پایین‌تر از سطح زمین است چرا که مردم در آن زمان معتقد بودند هر چه به عمق نزدیک‌تر شوند بهتر به آب دسترسی دارند. مراجعین حمام بعد از ورود به سربینه بر اساس پایگاه و منزلت اجتماعی خود به سکویی خاص می‌رفتند. یعنی علما و تجار، افراد حکومتی و افراد دیگر جامعه فضای مخصوص به خود را داشتند.

دیوارها و طاق‌ها و تویزه‌های سربینه مزین به آهک‌بری‌های دوران زندیه هستند و نقوش ظریف گیاهی بر روی آنها دیده می‌شود. در دوره قاجار این تزیینات را با نقوش دیگری پوشانده بودند که در مرمت‌های اخیر موفق شده‌اند تزیینات اولیه را از زیر نقوش جدید بیرون آورند. در کنار تزیینات دوره زندیه، نقوش مربوط به دوره قاجار نیز به چشم می‌خورد؛ صحنه‌هایی از داستان‌های قربانی شدن اسماعیل به‌دست حضرت ابراهیم، معراج پیامبر (ص)، یوسف و برادرانش، سلطان سنجر و پیرزن، شیرین و فرهاد، بیژن و منیژه، چهره امام علی (ع) و غیره.

در این تزیین‌ها نقش‌های افسانه‌ای و داستانی در کنار نقوش گیاهی هندسی و چهره‌ها قرار گرفته‌اند و همگی از مذهب، رؤیاها و سنت‌ها و علایق مردم این دیار نشأت می‌گیرند.

روشنایی این بخش و سایر قسمت‌های حمام نیز از هورنور یا جام‌خانه‌هایی تأمین می‌شود که در سقف تعبیه‌شده‌اند. جام‌خانه نوعی پنجره است که بر فراز پوشش‌های گنبدی شکل تعبیه می‌کردند تا نور را به‌صورت طبیعی تأمین کنند.

گرمخانه در واقع فضای اصلی شست‌وشو است. این فضا در حمام وکیل قاعده‌ای مربع دارد و کوچک‌تر از فضای سربینه به‌نظر می‌رسد. چهار ستون سنگی در بخش میانی این فضا جا خوش کرده‌اند و طاق رسمی‌بندی زیبایی بر فراز آنها استوار شده است. دو فضای غرفه مانند عمیق در دو سوی گرمخانه وجود دارد که هر یک از طاقی رسمی‌بندی برخوردارند و حوضی در میانشان دیده می‌شود. کف گرم‌خانه سنگ‌فرش است و در زیر این سنگ‌فرش، دالان‌های باریکی تعبیه‌شده که با به جریان انداختن هوای گرم و بخار آب در آن کف حمام را گرم می‌کردند.

در ضلع شمالی گرمخانه، سه خزینه تعبیه‌شده است: خزینه مربع شکل میانی برای آب گرم بود و دو خزینه طرفین آن برای آب سرد و ولرم. از دو دیگ بزرگ برای گرم کردن آب خزینه در حمام استفاده می‌شده است.

در دو طرف محوطه گرم‌خانه، دو شاه‌نشین قرار دارد و در دو طرف خزینه نیز دو حاکم‌نشین ساخته‌شده که در وسط هر یک حوضی از سنگ مرمر قرار داشته است. یکی از قسمت‌هایی که در دوران پهلوی به حمام نمره تبدیل شد شاه‌نشین سمت راست گرمخانه بود که امروزه دیگر اثری از حوض سنگی میان آن دیده نمی‌شود.

گلخن و انبار سوخت در پشت خزینه‌ها قرار دارد. در دو سوی بخش خزینه‌ها، دو شاه‌نشین با قاعده مستطیل شکل واقع است. در سوی شمال شرقی و خارج از حمام، گاورو قرار دارد. گاورو مسیری شیب‌دار در کنار چاه آب بود که در آن از نیروی گاو برای کشیدن آب از چاه استفاده می‌کردند.

درگذشته در سمت راست ورودی هشتی دوم بخشی وجود داشته که دارای دیواری ضخیم، قطور و توپر بوده است. در بالای این بخش و بر روی بام حوض آبی تعبیه کرده بودند تا آب حمام در ابتدا به آن وارد شود. پس از تبدیل سربینه به زورخانه در دوران پهلوی این دیوار را برداشتند و راهی به خیابان طالقانی باز کردند که به ورودی حمام تبدیل شد. این در امروزه مسدود شده است.

تأمین آب این حمام از طریق چاهی در ضلع غربی صورت می‌گرفت که نوعی گاوچاه بود و با گاو از آن آب می‌کشیدند. در زیر خزینه آب گرم تون حمام ایجاد شده است. تون، مجموعه راهرو، اتاقک و ظرفی مسی در کف و زیر خزینه است که به آن گلخن، تیون یا پاتیون نیز می‌گویند. در کف و مرکز خزینه ظرفی مسی به شکل گودالی کوچک وجود دارد. در زیر این ظرف اتاقکی است که از طریق راهرویی به بیرون از حمام راه پیدا می‌کند. شخصی به اسم “تون‌تاب” در فواصل زمانی منظم هیزم و بوته‌ها را در تون می‌افروخت تا آب داخل خزینه گرم بماند.

پیش از این گفته شد که این بنای حمام وکیل از نظر معماری نمونه بسیار مهمی از دوران زندیه به‌شمار می‌رود و آرایه‌های متفاوتی را در خود دارد. بر اساس نظر کارشناسان این حمام از پیشرفته‌ترین اصول معماری زمان خود بهره برده است تا بهترین فضا را برای مراجعین داشته باشد. یکی از جلوه‌های زیبای این حمام تزیینات آن هستند که نگاه هرکسی را به خود خیره می‌کنند و به‌وسیله آهک‌بری ایجاد شده‌اند. آهک‌بری به هنر حکاکی نقوش برجسته بر سطحی از آهک گفته می‌شود که در حمام وکیل به زیبایی به نمایش گذاشته‌شده است. فلسفه استفاده از آهک‌بری نیز به رطوبت حمام بازمی‌گردد. باوجود این رطوبت اگر گچ به‌جای آهک به‌کار رود دوام بنا پایین می‌آید و در مدتی کم فرومی‌ریزد.

اصل آهک‌بری‌ها مربوط به دوران زندیه است که طرحی گلدانی دارند؛ اما قاجاریان نگاره‌هایی را بر روی آنها ایجاد کرده‌اند که بیانگر داستان‌هایی از علایق، رؤیاها، سنت و مذهب مردم ایران و شیراز باستان هستند. می‌توان گفت جلوه‌های داستانی، حمام وکیل را از دیگر حمام‌ها متمایز می‌کند. کارشناسان تاریخی با توجه به بررسی‌ها به این نتیجه رسیده‌اند که همه این نقوش از فرهنگ و تمدن ایرانی از دوران ایران باستان تا دوران صفویه نشأت گرفته‌اند. این نقوش به دسته‌های زیر تقسیم می‌شوند:

۱– صحنه معراج حضرت رسول (ع):

در این تصویرسازی، نقوش، تزیینات و چین لباس‌ها توجه را به خود جلب می‌کنند و تنها جنبه خاص فرازمینی که در این نقش دیده می‌شود داشتن بال است. پیامبر سوار بر یک براق (اسب با سر شبیه به انسان) است و سرشار از نور و در نهایت آرامش در کانون و مرکز کادر قرار دارد. فرشتگانی دورتادور آن حضرت به فرم حلزونی و دایره‌ای قرار دارند که هر یک در حالت و زاویه‌ای خاص نقش شده‌اند و تکرار در حالت آنها به چشم نمی‌خورد. هر یک از این فرشته‌ها هدیه‌ای برای آن حضرت در دست دارند. ترکیب‌بندی انتخاب‌شده از جانب نقاش توجه بیننده را به مرکز جلب می‌کند و نگاه او را با دنبال کردن چیدمان حلزونی فرشتگان در تمام نقش به حرکت درمی‌آورد.

۲– صحنه به چاه انداختن حضرت یوسف (ع):

این صحنه بر روی طاق ورودی رختکن قرار دارد و داستان این صحنه ماجرای بین یوسف و برادرانش است. هنگامی‌که برادران یوسف با یکدیگر گفتند با اینکه ما چندین برادریم؛ اما پدر یوسف را از همه بیشتر دوست می‌دارد. یکی از برادران یوسف از آنها خواست که از کشتن وی صرف‌نظر کنند و او را بر سر راه کاروانیان به چاهی بیاندازند تا کاروان او را بیابد. برادران اجازه او را از یعقوب (ع) گرفتند و همراه خود به صحرا بردند. در فرصتی مناسب موفق شدند یوسف را به چاه افکنند. در این نگاره یوسف را در چاه می‌بینید و برادران در دو سوی چاه به تصویر کشیده شده‌اند.

۵– شمایل حضرت علی (ع) و ذوالفقار ایشان:

در این نقاشی چهره حضرت علی (ع) با هاله‌ای نورانی دیده می‌شود. وی در مرکز تصویر و سوار بر مرکب به تصویر کشیده شده است؛ در حالی که ذوالفقار را بالا برده و بر پیکر دیوی نشانه رفته است. در سمت راست تصویر دیو در حال خواهش از امام دیده می‌شود و اطراف آن گل‌ها و سبزه‌ها کشیده شده‌اند. تصویر طبیعت مانند سایر آثار نگارگری زیبا و چشم‌نواز ترسیم‌شده و در زمینه کار استفاده از عناصر طبیعی مشهود است.

۶– صحنه قربانی کردن حضرت اسماعیل به‌دست حضرت ابراهیم:

این نگاره حضرت ابراهیم را در هیبت سرداران رومی و اسماعیل را چون اشراف‌زاده‌های رومی نشان می‌دهد. این نگاره شخصیت فکری و هنری طراح را نشان می‌دهد.

۷– صحنه دیدار بیژن و منیژه:

منیژه که دختری زیبا با چشمانی خمار و قدی چون سرو و مویی زیباست در راست تصویر نقش بسته است و در سمت چپ بیژن در بیشه‌زار دیده می‌شود. در اطراف گل‌ها و پرندگان نقش شده‌اند. می‌گویند در همین‌جا بود که منیژه دل به بیژن باخت.

۸– صحنه سلطان سنجر و پیرزن:

در این تصویر پیرزن ستم‌دیده‌ای را می‌بینید که رو به روی سلطان سنجر ایستاده است و از او امان می‌خواهد. او سلطان را مسبب نابسامانی‌های مملکت می‌داند و ستم‌های مسئولان بر خود و دیگران را بازگو می‌کند. سلطان در این تابلو حالت تعجب دارد و به همان سبک قدیمی ایران که انگشت به دهن می‌گیرند تصویر شده است.

۹– صحنه شست‌وشوی شیرین در چشمه:

این اثر صخره‌های رنگارنگ و پیکره‌های انسانی و حیوانی نهفته در دل صخره‌ها را به نمایش درآورده است. شیرین که در شعر به‌صورت شاهزاده ارمنی توصیف‌شده اینجا با چهره‌ای مغولی ترسیم‌شده است. در این نگاره شبدیز، اسب شیرین، برای مادیان خسرو شیهه می‌کشد و شیرین را از وجود خسرو آگاه می‌کند. خسرو، شاهزاده ایرانی، برای نخستین بار شیرین، شاهزاده ارمنی، را در محل آبتنی او می‌بیند. این تصویر، سبک قاجاری دارد و در آن صورت گرد و ابروان پر پشت زن و رنگ‌آمیزی کم به چشم می‌خورد.

۱۰– صحنه دیدار شیرین و فرهاد:

اشکال مضحک و عجیب‌وغریب تخته‌سنگ‌ها جالب‌ترین قسمت این نقاشی است که در سراسر آن دیده می‌شوند که برخی از آنها عبارت‌انداز: عکس‌العمل‌های میان آدم‌ها، شکار جانوران و دیگر تصاویر عجیب و غیرعادی همچون جفت‌گیری دو بز، سنگ لیسی گوسفند، ریزش آبشار از دهان یک موجود عجیب‌الخلقه و پسرک ندیمه شیرین، که از کوه بالا می‌رود. در این نگاره نشانی از قهرمان دیده نمی‌شود و فرهاد دلباخته در نخستین نگاه مردی بسیار معمولی با سبیل بلند است. شیرین گلی در دست دارد و طنازی می‌کند. چهره و پیکر دیگران، شبیه مردم کوچه و بازار کشیده شده است و پوشاک آنان نه گران‌قیمت است و نه پرکار. گیاهان با طرح‌های طلایی کمرنگ کشیده شده‌اند و از کناره به زمینه آمده‌اند. در این تصویر پیکره خسرو در بالا و شیرین در پایین به نمایش گذاشته‌شده است.

۱۱– مضامین طبیعی:

در زیر سقف حمام، حاشیه‌ای با طرح‌های اسلیمی، گل‌وبوته به چشم می‌خورد. طرح‌های اسلیمی رایج‌ترین نقش گیاهی است که در بسیاری از بناها دیده می‌شود. این نقش به‌صورت گیاهی است که گویا از تاک نشأت گرفته است. در این نقش پیچیدگی و درهم‌رفتگی برگ‌ها و ساقه‌ها به سهولت قابل‌تفکیک است؛ اما به‌صورت پیچیده و در هم مشاهده می‌شود. براساس یک باور کهن تزیین معماری با گل‌وبوته به قداست رستنی‌ها و گیاهان در زندگی انسان اشاره دارد.